«جلفاگردی» در شهر ادیان توحیدی/کلیساهایی که کمتر دیده شده است

در این نیمه جهان، درست در میانه شهر اصفهان، محله ای است که همه ما آن را بیشتر با بناهایی مانند کلیسای وانک و بافت تاریخی خیابانهای نظر، خاقانی و کوی سنگ تراشها می‌شناسیم؛ محله «جلفا» اصفهان از گذشته های دور نماد اصفهان به عنوان یک شهر پذیرای ادیان توحیدی بوده است به نوعی که حتی در دل این محله، «صفاخانه اصفهان» قرار داشته است، انجمن صفاخانه برای مناظره و گفتگوی ادیان به همت آقا نجفی اصفهانی و حاج آقا نورالله نجفی اصفهانی در سال ۱۲۸۱ شمسی برابر ۱۹۰۲ میلادی تأسیس شده‌است و در این مکان مبلغین مسیحی و نمایندگان مسلمانان به بحث و گفتگو می‌پرداختند.

در طول سالهای اخیر حبیب رضا ارزانی که مسئولیت دوره های مختلف همایش بین المللی ادیان توحیدی و ریاست دفتر تبلیغات اسلامی اصفهان را برعهده داشت با همراهی بزرگان ادیان یهودی، مسیحی و زرتشتی که سالهاست در اصفهان در کنار مسلمانان تحصیل، کار و زندگی دارند، سعی در احیای این بنای تاریخی در محل قدیمی خود داشتند، صفاخانه‌ای که احیای آن خود می تواند در بخش تورهای گردشگری اصفهان، به عنوان یک جاذبه نادیده یا کمتر دیده شده رونق ایجاد کند.

اما آنچه به طور کلی محله جلفا را می تواند به عنوان یکی از محورهای گردشگری کمتر پرداخته شده مورد توجه قرار دهد، وجود بناهای تاریخی به ویژه کلیساهای کمتر شناخته یا دیده شده از جمله مجموعه کلیساهای مریم و هاکوپ، کاترینه، میناس مقدس، بیت الللحم و غیره است که کمتر گردشگر و یا حتی شهروند اصفهانی شاید درون آنها را دیده باشد مگر اینکه در طول دهه گذشته با کمک معدود تورهای گردشگری که مجوز بازدید از این مکانها را داشته اند، موفق به بازدید از این بناها داشته باشد.

تعریف محورهای جدید گردشگری برای اصفهان

با وجود اینکه «جلفاگردی» در نمایشگاه میراث فرهنگی سال گذشته، به عنوان یکی از محورهای جدید گردشگری توسط میراث فرهنگی معرفی شد و ارامنه نیز غرفه ای برای معرفی جاذبه های این منطقه در نمایشگاه گردشگری سال گذشته داشتند، این جاذبه گردشگری نصف جهان هنوز به شکل جدی مورد توجه قرار نگرفته است و اگر هم اکنون نگاهی کوتاه به تورهای گردشگری شهر اصفهان بیاندازیم، هنوز هم تنها نام کلیسای وانک، میدان جلفا و موزه موسیقی به عنوان پیشنهادات بازدید از این محله به چشم می خورد.

این در حالی است که همه ما در عبور از کوچه پس کوچه های این محله در خیابان نظر، شاید بارها از کنار درهای بسته برخی بناها و کلیساهای دیگر ارامنه گذر کرده ایم، کلیساهایی که زیبایی آن و محله جانبی اطرافش، خود از دیگر کلیساهای اصفهان کم ندارد.

کلیسای هاکوپ یا کلیسای یعقوب مقدس به عنوان قدیمی‌ترین کلیسای ارامنه شهر اصفهان شناخته می شود که به همراه کلیسای مریم مقدس در یک مجموعه قرار دارند و ساخت آنها به دوره صفویه برمی گردد.

کلیسای هاکوپ که از خشت وآجر ساخته شده در داخل حیاط کلیسای مریم مقدس و در ضلع شمالی آن قرار دارد و خیابان توحید از مجاورت این مجموعه عبور می کند، پلان اولیه کلیسا به شکل صلیب بوده است؛ سه گنبد کوچک قوسی شکل در این بنا وجود دارد که به همراه سقف بنا بر روی قوسهایی تکیه کرده‌اند که بر روی ستونهای پهن متصل به دیوارهای شمالی و جنوبی قرار دارند گنبد میانی از سه گنبد کوچک بنا نسبتاً بزرگتر است.

معماری کلیسای مریم مقدس ( آسدوادزادزین به زبان ارمنی) نیز که توسط یکی از تاجران آن دوران به نام «آوِدیک باباکیان» ساخته شده‌است از نوع تالارهای گنبددار در معماری ارمنی است، بنا چندین گنبد قوسی شکل کوچک دارد اما گنبد اصلی آن که دارای چهار نورگیر است، در وسط ساختمان قرار گرفته و به قوسهایی تکیه کرده که بر روی ستونهای پهن متصل به دیوارهای شمالی و جنوبی قرار دارند.

در قسمت شرقی بنا محراب کلیسا واقع شده و در دو طرف آن نیز دو اتاقک مستطیل شکل قرار گرفته‌ است؛ در محوطه این کلیسا بناهای مختلفی قرار داشته‌اند؛ در سال ۱۸۴۸ میلادی در قسمت غربی کلیسا و بالای ورودی آن نیز برج ناقوس خانه ساخته شده است و در مجاورت ضلع جنوبی بنا هم نمازخانه کوچکی به نام استپانوس قرار دارد.

برج ناقوس در سنت اروپایی به‌طور معمول بخشی از کلیسا است و ناقوس کلیسا در آن نصب شده‌است؛ اکون برج ناقوس‌های قدیمی ممکن است به سبب ارزش تاریخی و نمادین‌شان مرمت و نگهداری شوند ولی در کشورهایی که سنت ناقوس‌نوازی قوی‌تری دارند، این ناقوس‌ها همچنان برای هدف‌های اولیه خود نیز مورد استفاده قرار می‌گیرند.

کاترینه؛ نخستین صومعه ایرانی در دل محله جلفا

کلیسای کاترینه نیز در همسایگی کلیسای هواننس مگردیچ مقدس مربوط به دوره صفوی نیز، در حقیقت صومعه خواهران راهبه بوده است که توسط «خواجه یقیازار لازاریان» از بازرگانان جلفای اصفهان ساخته است که به عنوان اولین کلیسا مخصوص خواهران راهبه در ایران شناخته می شود و پس از فوت آخرین راهبه در سال ۱۹۵۴ میلادی به فعالیت خود خاتمه داد.

این کلیسا دارای یک گنبد کوچک قوسی شکل و یک گنبد بزرگتر با هشت نورگیر است که گنبدها و سقف بنا با قوس‌هایی بر روی ستون‌های پهن متصل به دیوارهای داخلی ساختمان قرار گرفته‌اند؛ فضای داخلی کلیسا از سه بخش مرتبط به یکدیگر تشکیل شده که بخش شرقی محراب کلیساست؛ در قسمت محراب نقاشی‌هایی با موضوعات مذهبی ترسیم شده است و در ایوان غربی کلیسا هنوز چوبی که به جای ناقوس استفاده می‌شده (کوچناک) آویزان است.

و اما کلیسای میناس مقدس همانند بسیاری از دیگر کلیساها از آجر و خشت استفاده شده و بر روی دیوارهای خارجی آن قاب بندی هایی زیبا با نمای آجری نمایان است. دیوارهای داخلی تنها با گچ پوشانده شده اند و در قسمت هایی همچون گنبد و محراب نقاشی هایی به چشم می خورد؛ در قسمت جنوبی کلیسا ساختمانی مربوط به سال ۱۷۱۳ میلادی به عنوان یک نمازخانه کوچک قرار دارد که نامش مریم مقدس است.

کلیسای بیت اللحم، گنجینه موسیقی ارمنیان جلفای نو (با اجرای قطعاتی از موسیقی ارمنی)، خانه ارنست هولتسر، خانه تاریخی موسیو آراکل، کوچه مادی خواجه عابد، گذر سنگتراشان از دیگر دیدنی های جلفا است که می توان جداگانه به هر یک از انها پرداخت؛ درا ین محله، حمام و خانه های تاریخی نیز وجود داشت است که برخی از آنها به سفره خانه سنتی تبدیل شده اند، از جمله حمام رومانوس در حاشیه جنوبی میدان جلفا قرار دارد و از آثار دوره صفویه بوده و معماری این حمام شبیه به حمام های دوره صفویه نظیر حمام جارچی باشی و حمام علی قلی آقا است؛ این حمام در حال حاضر پس از باز سازی به کافه رستوران رومانوس تغییر کاربری داده شده است که با موسیقی زنده از گردشگران استقبال می کند.

خانه زرتشتیان، نمادی دیگر از زندگی ادیان توحیدی در اصفهان

و اما در میان زیبایی های بناهای مسیحیان در محله جلفا، نباید فراموش کنیم که یکی از عبادتگاه های زرتشتیان نیز درست در همین محله قرار دارد، در واقع پیش از کوچ ارامنه به این محله در زمان شاه عباس اول، زرتشتیان در این منطقه سکونت داشتند و البته باید توجه کنیم که اکنون تعداد زرتشتیانی که در اصفهان زندگی می کنند نسبت به هم وطنان مسیحی کمتر است.

خانه زرتشتیان در خیابان نظر غربی کوچه سیچان منزلی قدیمی بوده است که به یک بنای سه طبقه تبدیل شده است، دراین خانه نمادهایی از زرتشت، آتش مقدس وجود دارد؛ این مکان مربوط به دوره پهلوی دوم استت اما گچ بری ها و آتشدان گچی این بنا بعدها توسط خود زرتشتیان به ساختمان اضافه شده است و ارزش تاریخی ندارد.

پس از آشنایی با خانه زرتشتیان، خالی از لطف نیست بدانیم که یکی از جاذبه های توریستی شهر اصفهان، کوهی است که نام آن برگرفته از باقیمانده آتشکده ای است که در قله این کوه توسط زرتشتیان بنا شده بود و یکی از هفت آتشکده بزرگ و مهم ساسانیان محسوب می شود و همه ساله، گردشگران و مسافران بسیاری به این منطقه مراجعه می کنند تا آثار به جا مانده از این بنای تاریخی را مشاهده نمایند.

برای ساخت این آتشگاه و دیواره های خشتی آن، از ترکیب ملات خاک رس و آب و آهک و ساقه های نی استفاده شده است؛ هر گوشه از سازه باشکوه و عظیم آتشگاه، ۱۰۷ متر طول دارد و همانند قلعه ای محکم و غیر قابل نفوذ است؛ دیواره های این آتشگاه نیز قالب های دایره ای شکل دارند؛ با بررسی آثار به جای مانده از بنای آتشگاه، مشخص شده که این سازه پنج طبقه بوده است که اکنون تنها دو طبقه از آن مشخص است.

محله جلفا که درست در سمت دیگر رودخانه «زاینده رود» قرار دارد، پس از این این رودخانه زنده فلات مرکزی ایران و طبیعت ناژوان و ۴۰۰ جاذبه تاریخی که در کنار آن قرار دارند، یکی از مقاصد محبوب ساکنان شهر اصفهان برای گذراندن روزهای آخر هفته و تعطیلات است به نوعی که به طور معمول در روزهای پایانی هفته شاهد شور زندگی و عبور و مرور مردمی است که برای مقصدهای گوناگون از خرید گرفته تا کافه‌گردی، رستوران‌گردی و تماشای بناهای تاریخی مانند میدان جلفا، محله سنگ تراشها و کلیسای تاریخی «وانک» به این محله قدم می گذارند.

46