شرایط فرزند خواندگی یا اخذ سرپرستی
همانطور که اشاره کردیم، پذیرش سرپرستی یک کودک دارای مراحل قانونی انحصار وراثت و شرایط حقوقی خاصی می باشد، بنابراین به طور خلاصه به ویژگی های قانونی که متقاضیان فرزند خواندگی باید داشته باشند اشاره می کنیم تا به طور کامل با آنها اشنا شوید.
- زن و شوهری که برای اخذ سرپرستی کودک به بهزیستی مراجعه می کنند باید حداقل ۵ سال از تاریخی که عقد کرده اند، گذشته باشد.
- یکی از زوجین که برای فرزند خواندگی مراجعه می کنند باید بالای ۳۰ سال سن داشته باشد.
- زن و شوهری که برای اخذ سرپرستی کودکان اقدام می کنند باید در طول دوران زندگی مشترک خود (حداقل ۵ سال) صاحب هیچ فرزندی نشده باشند.
- بانوان و دختران مجردی که بالای ۳۰ سال سن دارند و ازدواج نکرده اند، می توانند به تنهایی برای اخذ سرپرستی دختر بچه ها اقدام کنند ولی باید شرایط زندگی مناسب و امرار معاش داشته باشند.
- مردان و پسران مجرد حتی اگر بالای ۳۰ سال سن هم داشته باشند، نمی توانند برای فرزند خواندگی اقدام کنند.
با توجه به ویژگی هایی که برای متقاضیان فرزند خواندگی اشاره کردیم، شاید برای برخی از افراد این چالش ذهنی بوجود آید که انحصار وراثت چیست و در صورتی که بانوان مجرد و زوجینی که دارای فرزند نمی باشند برای اخذ سرپرستی کودک به بهزیستی مراجعه کنند، اولویت با کدام یک از آنها خواهد بود؟
در پاسخ به این سوال باید بگوییم که اولویت معمولا با زن و شوهری است که دارای فرزند نمی باشند و بیشتر از ۵ سال از دوره زندگی مشترک آنها گذشته است. از طرفی دیگر نیز میان متقاضیانی که دارای سن بالای ۵۰ و یا زیر پنجاه هیچ تفاوتی وجود ندارد و همین که سن متقاضیان بالای ۳۰ سال باشد، کافی است.
مدارک لازم برای اخذ سرپرستی کودکان
برای آنکه افراد بتوانند برای فرزند خواندگی اقدام کنند و سرپرستی کودک مورد نظر خود را از طریق سازمان بهزیستی کشور بدست آورند، باید حتماً مدارک معین شده را ارائه دهند. مدارک لازم برای اخذ سرپرستی کودکان به موارد زیر تقسیم می شوند:
- تصویر کلیه صفحات شناسنامه متقاضیان (زن و شوهر)
- تصویر سند ازدواج
- تصویر سند مالکیت منزل یا اجاره نامه
- گواهی ناباروری با تعیین فرد نابارور
- گواهی عدم سوء پیشینه متقاضیان
- گواهی سلامت جسمانی متقاضیان
- گواهی سلامت روان از متخصص
- گواهی اشتغال به همراه میزان تقریبی درآمد زوجین
- گواهی مشاوره فرزند خواندگی
- گزارش مربوط به مصاحبه اولیه
- گزارش بازدید منزل
- تصویر کارت پایان خدمت
- تصویر دفترچه بیمه
مراحل قانونی اخذ سرپرستی کودکان
برای اینکه بتوان سرپرستی یک کودک را از طریق راه های قانونی بدست آورد باید مراحل قانونی مختلفی طی شود. مراحل قانونی فرزند خواندگی به ترتیب به موارد زیر تقسیم می شود:
- ارائه تقاضانامه فرزند خواندگی و تمامی مدارک مورد نیازی که به آنها اشاره کردیم باید توسط متقاضیان به سازمان بهزیستی ارائه شود.
- سازمان بهزیستی معمولا بعد از دریافت و بررسی تقاضانامه و مدارک تا دو ماه فرصت دارد که تمامی مدارک و پرونده مربوط به تقاضانامه را به دادگاه صالح ارائه نماید.
- دادگاه صالح نیز با لحاظ نظریه سازمان، قرار سرپرستی آزمایشی شش ماهه را برای متقاضی صادر می کند.
- دادگاه این اختیار قانونی را دارد که با بررسی اوضاع کودک در این دوره آزمایشی شش ماهه، اقدام به فسخ سرپرستی کند. در مواردی که در این دوره کودک دچار زوال شود و آسیب روحی یا جسمی به او وارد شود، یا شرایط مقرر قانونی که برای سرپرستان معین شده است از جانب آنها رعایت نشود، حکم فسخ سرپرستی صادر می شود.
- در نهایت اگر در این دوره شش ماهه هیچ گونه مشکلی پیش نیاید دادگاه در صورتی اقدام به حکم نهایی سرپرستی می کند که متقاضی فرزند خواندگی، بخشی از حقوق یا اموالی را که در اختیار دارد را به نام کودک کند. در چنین مواردی معمولا دادگاه با توجه به وضعیت مالی متقاضیان میزان آن را مشخص می‌کند.
سلب سرپرستی
بر اساس ماده ۲۵ قانون حمایت از کودکان و نوجوانان بی سرپرست و بدسرپرست، حکم سرپرستی و فرزند خواندگی پس از اخذ نظر کارشناسی سازمان، در موارد زیر فسخ می شود:
- در صورت نداشتن شرایطی همچون: تقیّد به انجام واجبات و ترک محرمات، عدم محکومیت جزایی موثر با رعایت موارد مقرر در قانون مجازات اسلامی، تمکن مالی، عدم حجر، سلامت جسمی و روانی لازم و توانایی عملی برای نگهداری و تربیت کودکان و نوجوانان تحت سرپرستی، نداشتن اعتیاد به مواد مخدر، مواد روانگردان و الکل، صلاحیت اخلاقی ، عدم ابتلاء به بیماری های واگیر و یا صعب العلاج، اعتقاد به یکی از ادیان مطرح در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران.
- تقاضای سرپرست منحصر یا سرپرستان در صورتی که سوء رفتار کودک یا نوجوان برای هر یک از آنان غیر قابل تحمل باشد.
- طفل پس از رشد با سرپرست منحصر یا سرپرستان توافق کند.
- مشخص شدن پدر یا مادر یا جد پدری کودک یا نوجوان و یا وصی منصوب از سوی ولی قهری در صورتی که صلاحیت لازم برای سرپرستی را ولو با ضم امین یا ناظر از سوی دادگاه، دارا باشند
روند اجرایی فرزند خواندگي و مدارک مورد نیاز
1- فرآيند اجرايي فرزند خواندگي در ستاد سازمان بهزيستي استان وتوسط كميته شبه خانواده استان انجام خواهد گرفت اعضاي كميته مشتمل است برمديركل بهزيستي استان ، معاون اموراجتماعي، كارشناس شبه خانواده استان، كارشناس فرزند خواندگي، مددكار و كارشناس حقوقي استان.
وظيفه اصلي كميته فرزند خواندگي: تصميم گيري درمورد انتخاب بهترين والدين براي فرزندان تحت پوشش از بين متقاضيان وتامين منافع عاليه كودك تحت مراقبت است.
2- متقاضيان فرزند خواندگي بايد تقاضاي رسمي خود مبني برفرزند پذيري را به سازمان بهزيستي اعلام نمايند. اين تقاضا حتما” بايد به امضاي متقاضيان رسيده وشامل نشاني وشماره تلفن متقاضيان باشد. گاهي متقاضيان شروع كار را از دادگاه آغاز مي كنند و سپس به بهزيستي معرفي مي شوند.
3- تصوير كليه صفحات شناسنامه زوجين، تصوير سند ازدواج، تصوير سند مالكيت منزل يا اجاره نامه، گواهي ناباروري با تعيين فرد نابارور از متخصص ناباروري يا مراكز درمان ناباروري، گواهي عدم سوء پيشينه، گواهي سلامت جسماني ورواني متقاضيان از متخصص ، گواهي اشتغال به همراه ميزان تقريبي درآمد زوجين از مداركي محسوب مي شوند كه بايد در پرونده همه متقاضيان موجود باشد. – سازمان بهزيستي موظف است درصورت لزوم متقاضيان را براي دريافت گواهينامه هاي مورد نياز به سازمان هاي ذيربط معرفي نمايد.
4- تهيه گزارش مددكاري جامع كه در برگيرنده كليه جوانب زندگي متقاضيان است توسط مددكار اجتماعي ودرج در پرونده
5-مشاوره قبل از فرزندپذيري از موارد مهمي است كه زوجين قبل از تشكيل كميته فرزندخواندگي بايد درآن شركت نمايد؛ نتيجه جلسات درپرونده درج گردد.
6- طرح پرونده دركميته فرزندخواندگي
7-چنانچه تصميم كميته مبني برپذيرش متقاضيان باشد درليست نوبت قرارمي گيرند.
8- درصورت فرارسيدن نوبت جهت انتخاب فرزند به شيرخوارگاه معرفي مي شوند.
9- درصورت انتخاب فرزند والدين متقاضي توسط بهزيستي استان به دادگاه صالحه جهت صدور قرار دوره آزمايشي ( حكم سرپرستي موقت ) معرفي خواهند شد.
10-پس از صدور حكم سرپرستي ، كودك انتخابي طي صورتجلسه اي به والدين تحويل خواهد شد . ومراتب به دادگاه مربوطه اعلام مي شود.
11- درطي دوره آزمايشي 6 ماهه ، بايد حداقل سه بازديد از طرف مددكاران اجتماعي از خانواده فرزند پذير به عمل آيد.
12-درصورت تائيد وضعيت مراقبت از فرزند وتوانايي خانواده وحفظ منافع فرزند ، گزارش نهايي تهيه وبراي صدور حكم قطعي سرپرستي به دادگاه ذيربط منعكس مي گردد.
13- درمورد اخذ شناسنامه كودك با مشخصات والدين قانوني بعداز طي دوره شش ماهه آزمايشي وصدور حكم قطعي اقدام خواهد شد.
14- به منظور حفظ منافع فرزند، تامين آتيه وي و جبران عدم برخورداري فرزند از ارثيه والدين حقوقي، صلح يك سوم اموال والدين به فرزند خوانده از طريق دفتر خانه هاي رسمي و حتي مراجع قضايي انجام مي پذيرد افتتاح حساب پس انداز، بيمه آتيه يا روش هاي اطمينان بخش ديگري نيز مي توانند از راهكارهايي باشند كه به موازات صلح اموال انجام گيرد.
15- حكم سرپرستي درصورت تشخيص سازمان بهزيستي مبني برآسيب پذيري كودك و عدم شايستگي والدين قانوني يا مراجعه والدين حقيقي كودك با هماهنگي دادگاه قابل فسخ است.
چه خانواده های می توانند و چه خانواده های نمی توانند فرزند بگیرند؟
گروه‌های ذیل می‌توانند متقاضی سرپرستی از کودکان بی‌سرپرست و بدسرپرست تحت پوشش سازمان بهزیستی باشند: ۱.زن و شوهر بدون فرزند ۲.دختران و زنان بدون شوهر۳.زن و شوهر دارای فرزند.
موارد فوق بر اساس اولویت است و تا زمانی که خانواده های بدون فرزند دارای صلاحیت متقاضی وجود داشته باشند، فرزندخواندگی به اولویت های ۲ و ۳ نمی رسد. مگر آن که متقاضی کودکان با سن بالاتر یا کودکان دارای معلولیت یا بیماری خاص باشند که البته در سال های اخیر میزان این متقاضیان افزایش یافته است. ضمنا خانواده هایی که در جلسات مشاوره حائز صلاحیت شناخته نشوند یا از منظر مددکاری و گواهی سوء پیشینه یا اعتیاد و… مورد تایید قرار نگیرند نیز از فهرست متقاضیان خارج می شوند.
* در ایام شنیدیم که همه فرایند ثبت تا مراحل دیگر اینترنتی شده در این زمینه آیا همه زیرساخت ها فراهم است؟ چون خیلی ها الان معترض اند که روند بررسی ها کند شده یا اصلا امسال پیش نرفته است.
بله ثبت نام بر اساس سایت اینترنتی است و نوبت دهی بر آن اساس صورت می پذیرد اما در جریان این نیز باید بود که همان طور که بالاتر عرض کردم صف تابعی از تعداد کودکانی است که واجد شرایط واگذاری هستند که این امر از عهده بهزیستی خارج است.
یک روند عادی گرفتن فرزند از بهزیستی چقدر زمان لازم دارد؟
در صورت وجود کودک واجد شرایط واگذاری، فرایند زیر۶ ماه قابل انجام است. اگر متقاضیان درخواست کننده کودک با سن بالاتر از ۶سال(به ویژه پسر) باشند یا کودکان دارای معلولیت و بیماری های خاص، قطعا این زمان نیز کاهش می یابد. اکثر خانواده هایی که در صف های طولانی می مانند متقاضی نوزاد دختر هستند که طبیعتا شکل گیری آن بر عهده بهزیستی نیست.
* چه آماری از بچه ها در بهزیستی می توان ارایه داد (منظور به لحاظ سنی و جنسیتی) الان شرایط به چه صورت است و خانواده ها در چه رنج سنی و جنسیتی بهتر می توانند فرزند قبول کنند.
۹۹درصد متقاضیان در مرحله اول نوزاد دختر می خواهند. وقتی که می بینند باید مدت زمان طولانی در صف بمانند به ناچار به سمت دختر با سن بالاتر یا نوزاد پسر متمایل می شوند. در نهایت اگر هیچ کدام از این ها میسر نشد به سمت کودک پسر رضایت می دهند. حدود ۸۰درصد فرزندخواندگی در سال های اخیر در محدوده سنی ۰ تا ۳ سال صورت می گیرد و فرزندخواندگی در سنین بالای ۳سال متقاضی بسیار کمتری دارد.
یکی از علت های عمده آن این است که بر اساس شرایط جامعه خیلی از خانواده ها مایلند این حقیقت را از کودک و اطرافیان خود پنهان نگه دارند در صورتی که ثابت شده است که این امر، اشتباه است و به همین علت کودکانی که در سنین بالاتر از این واقعیت با خبر می شوند، لطمه سنگینی میخورند، در صورتی که اگر از ابتدا با این واقعیت بزرگ می شدند، آسیب پذیری آنان اندک بود.
* خیلی ها اعتقاد دارند روند گرفتن فرزند در این سال ها نسبت به گذشته سخت‌تر شده علت چیست و چه ضرورتی برای آن است در حالیکه خیلی ها چشم انتظار گرفتن یک بچه از بهزیستی هستند.
روند سخت تر نشده است. قانونمندتر شده است. در گذشته شاید خیلی از شرایط خانواده ها به درستی بررسی نمی شد و الان شرایط بهتر و سختگیرانه تر بررسی می شود. متقاضی هر کودک بیش از یک خانواده است و وظیفه داریم به نمایندگی از همین مردم، کودک را به بهترین خانواده واگذار کنیم. برخی معترضان محترم یک روی سکه را می بینند اما ما شاهد کودکانی هستیم که بعد از فسخ فرزندخواندگی از سوی خانواده فرزندپذیر چه لطمات روحی شدیدی به آنان وارد می شود.
واقعا ناگفتنی است و هر کدام برای خود داستانی دارد. مثلا در گذشته اگر دو خواهر بودند شرایطی بود که بسیار پیش می آمد دو خواهر از هم جدا می شدند، و به دو خانواده می رفتند و مشکلات بعدی… در صورتی که الان پافشاری می کنیم نباید این اتفاق جدایش در سنین پایین اتفاق بیفتد و ارتباط خواهری یا برادری کودکان بر اساس حقوق آنان باید حفظ شود.
* آقای بابایی اینکه از شرایط فرزند گرفتن به نام زدن ملک و املاک به نام بچه است هنوز هم هست یا خیر؟
از شرایط هست اما قاضی می تواند به علت رعایت مصالح کودک این شرط را در حکم نیاورد. دادگاه شرایط خانواده متقاضی را در این مورد می سنجد.
ماده ۱۴ قانون حمایت از کودکان بی سرپرست و بدسرپرست بدین شرح است که دادگاه در صورتی حکم سرپرستی صادر می کند که درخواست کننده سرپرستی بخشـی از اموال یا حقوق خـود را به کودک یا نوجـوان تحت سرپرستی تملیک کند. تشخیص نوع و میزان مال یا حقوق مزبور با دادگاه است. در مواردی که دادگاه تشخیص دهد اخذ تضمین عینی از درخواست کننده ممکن یا به مصلحت نیست و سرپرستی کودک یا نوجوان ضرورت داشته باشد، دستور اخذ تعهد کتبی به تملیک بخشی از اموال یا حقوق در آینده را صادر و پس از قبول درخواست کننده و انجام دستور، حکم سرپرستی صادر می کند.
یک تبصره هم اینجا وجود دارد که در صورتی دادگاه تشخیص دهد اعطای سرپرستی بدون اجرای مفاد این ماده به مصلحت کودک یا نوجوان می باشد، به صدور حکم سرپرستی اقدام می کند. علت هم این است که این کودکان از ارث بهره نمی برند به همین علت قانونگذار در این ماده تلاش نموده تا آینده کودک فرزندخوانده را در برابر سایر اعضای خانواده تضمین نماید.
*در بحث محرمیت فرزند خواندگی هم برای فرزند دختر و پسر براممان توضیحی بفرمایید
در بحث محرمیت هر خانواده‌ای می تواند از احکام مرجع تقلید خود تبعیت کند و در این میان محدودیتی وجود ندارد.
چند درصد فرزندان بهزیستی دختر و چند درصد پسر هستند؟
تعداد فرزندان بهزیستی از نظر جنسیت حدودا ۵۰، ۵۰ است اما با توجه به اینکه بیشتر درخواست‌ها به دنبال نوزاد دختر است و همین مسئله باعث ماندن کودکان با سن بالاتر به ویژه پسران در مراکز شبه خانواده می‌شود.
* این هم یک سوال دردناک است که می‌خواهم بپرسم درباره بچه هایی که در بهزیستی می‌مانند و کسی به فرزندی قبولشان نمی‌کند، مثلا بعضی از اینها حتی یک مشکل یا بیماری کوچیکی دارند درحالیکه خانواده ها حتما بچه صدرصد سالم میخواهند هم یک توضیحی بدهید، چرا این فرهنگ سازی در کشور ما هنوز این اندازه ضعیف است؟
فرهنگ سازی یک امر کُند اجتماعی است و به مرور به دست می آید. رسانه ها به ویژه آن هایی که با فیلم و سریال سر و کار دارند خیلی می توانند در این امر تاثیرگزار باشند. هر چند انتقادهایی به سریال بچه مهندس در فصل های ۱ و ۲ بود اما تاثیر آن بر علاقه مندی طیفی از جامعه برای پذیرش کودکان به فرزندخواندگی خوب استکه مورد سنجش قرار گیرد که به نظر تاثیرگزار نیز می توان ارزیابی کرد.
باید امثال این سریال ها و فیلم ها با مشاوره های خوب کارشناسان بیشتر ساخته شود. اگر با این دید به فیلم ها و انیمیشن های خارجی نگاه کنید می بینید که بسیاری از آنان به عنوان خط اصلی داستان یا به عنوان یکی از خطوط فرعی بحث فرزند خواندگی را دنبال می کنند و برای جامعه خود فرهنگ سازی می کنند.
*به عنوان سوال نهایی می‌توانید از آخرین میزان فرزندخواندگی آماری به ما بدهید؟
در ۶ ماهه نخست سال ۹۹، ۵۳۹ فرزند بهزیستی در سراسر کشور به فرزندخواندگی رفته‌اند، همچنین ۲۸ فرزند بهزیستی که دارای معلولیت هستند در سراسر کشور وارد خانواده‌ها شدند. استان تهران بیشترین آمار فرزندخواندگی را در ۶ ماهه نخست سال داشته است. ۱۵۵ فرزند بهزیستی در استان تهران به خانواده راه پیدا کرده اند.
منبع: دانشكده حقوقی دانشگاه بوستون آمريكا