فرار از وبا به شمیرانات/ «گنه‌گنه» دوای درد بیماران عهد قجری
به مناسبت سالروز تولد ابوعلی سینا، یکم شهریور ماه در تقویم رسمی کشور به عنوان روز پزشک نامگذاری شده است. به همین مناسبت سری به کتاب های تاریخی زدیم تا ببینیم وضعیت پزشکی ایران در زمان قاجار چگونه بوده است.
باراناخبر پلاس – کبریا حسین زاده:گزارش های مختلفی از وضعیت پزشکی در دوره قاجار وجود دارد، از اولین کمیسیون پزشکی که حدود 170 سال پیش برگزار شد تا پزشکانی که تمام تلاش خود را برای درمان وبا در تهران انجام دادند. یکی از باتجربه ترین پزشکان در زمان «محمدشاه قاجار» شخصی به نام «محمد بن عبدالمنصور خوبی» بود که به «تجاب المتطب» شهرت داشت. او کتابی با عنوان «در مکنون» نوشت که نسخه ای از آن به صورت خطی در «مؤسسه مطالعات تاریخ ایران» محفوظ است.
مردم ایران دیگر نیازی به پزشک فرنگ ندارند!
محمدبن عبدالصبور در مورد کتاب «در مکنون» به مدح حاجی میرزا آغاسی صدراعظم محمدشاه اشاره می کند: «آن آقا با دقت به کتاب نگاه کرد و حقیقت را دید، بسیار خوشحال شد و سپس تمجید کرد. و به این معنا مصمم شد که الحق در کشورهای ایران به این ترتیب و ترتیب کتاب جامعی تدوین نشده است و این نویسنده که از میان کتابهای اروپاییان برگزیده شده بهترین و جدیدترین مؤلف است. زیرا احکام او آسان و احکامش عالی و کامل است و همه کاتبان فرنگ قوانین او را تصحیح کرده و مرتباً از آنها استفاده کرده اند و پس از تدوین این مجموعه مردم ایران بی نیاز از کاتبان فرنگ هستند. آقا همین الان صحبتش را تمام کرد، به نام معجزه نوشت که من این کتاب را در صحت انتساب «درمکونون» نامیدم و حتماً به نظر همایون است.
فرار از وبا در شمیرانات
همچنین سیروس سعدوندیان در کتاب «اول تهران» درباره سخنان «محمد بن عبدالمنصور خوبی» نوشته است: «اطیاب فرنگ فرنگت، آن نخست وزیر و دکتر، انگار فراموش کرده بود که داروی ایران را ساخته است. افراد مشهوری چون «بوعلی» که شهرتش گسترده است و یافته های او علما را وادار به شاگردی کرده است.
وبا سال ها بلای جان مردم تهران بود و هر چند سال یک بار در تابستان شیوع می یافت و قربانیان زیادی می گرفت. درباریان و طبقه ثروتمند که تمکن مالی داشتند به ویلاهای تهران می رفتند و آنهایی که می ماندند باید از مرگ فرار می کردند.
داروی درد «گناه» برای بیماران
۱۷۵ سال پیش زمانی که طاعون جان مردم را می گرفت، «پست کمک های اولیه» در کاشانک تأسیس شد.
محمدحسن خان اعتماد السلطنه در مرات البلدان می نویسد: «چون اهل دارالخلافه به دلیل حال بدشان به شمیرانات می روند، به سرتیپ محمدعلی خان دستور دادند که فرماندهی شمیرانات را بر عهده بگیرد و مشارالیه دو خیمه برای شمیرانات برپا کردند. خانه مریض در کاشنک و پزشک معین کرد تا هر یک از سربازان و اهالی روستاهای شمیران مریض شوند، در آنجا مداوا شوند».
اما ایجاد پاسگاه درمانی فایده ای نداشت و پس از مدتی وبا در اطراف شمیران از جمله تجریش، جماران، نیاوران و ازگل شیوع یافت.
در زمان قاجار، گاه علاوه بر وبا و طاعون، زندگی تهرانی ها گرفتار بیماری های واگیر دیگری نیز می شد که یکی از این بیماری ها «تب نوبه» بود. می گویند درمان این بیماری «گنه گان» بوده و گاه چنان شدت می گرفت و تقاضا برای این دارو زیاد می شد که نایاب می شد و سودجویان خواستار گران فروشی و تقلبی دارو بودند.
در روزنامه شماره 510 دولت علیه ایران نیز به این موضوع اشاره شده است: «چون امسال (امسال) نارضایتی از تب در دارالخلافه تهران زیاد بود، «گنه گنه» در چنین مواردی مصرف شد. . به حدی که قیمت را دو برابر کردند و تقلب کردند. “میرزا حسین دکتر” ترکیب بسیار خوب و اثبات شده ای مانند “گان گان” ساخته است که حتی از آن هم ارزانتر است و در خلاصی از انواع منحنی ها موثرتر است زیرا بارها آن را امتحان کرده اند. بنابر دستوری که می فرماید پانزده تن از آن را بخورند، هر نوع فورانی را بدون عود درمان می کند و قیمت هر عدد صد دینار است و برای غایبان و مجرب مفید است. هر که می خواهد از او بگیرد که در محله چلمیدان نزدیک خانه مرحوم کدخدا شریف بارگاهی دارد.
تشکیل اولین کمیسیون پزشکی به دستور ناصرالدین شاه
اولین کمیسیون پزشکی حدود 170 سال پیش به دستور ناصرالدین شاه تشکیل شد. این کمیته هفته ای یکبار تشکیل جلسه می داد و پزشکان در مورد مسائل پزشکی و بهداشتی مشورت و صحبت می کردند. گفته می شود در این کمیسیون طلاب دارالفنون نیز حضور داشتند که از این جلسات استفاده کرده و مورد بازجویی پزشکان قرار گرفتند.
روزنامه شماره 48 دولت علیه ایران در این باره نوشته است: «زیرا هدف از اکسیر کار ملکوتی همواره نشر علوم مفید و زدودن مفاسد مضر از کافه بلد و عموم نمازگزاران به ویژه علم و دانش است. طبی که افضل علوم آن است… لذا در این اوقات پاک برای سلامتی روح مخلوقات، اطبای مبارکه دارالفنون دستور و مقرر کردند که روزی خاص در هفته باشد. مدرسه جلسه ای تشکیل می داد، در مورد مسائل مربوطه مشورت و بحث می کرد و اقدامات لازم را برای جلوگیری از بیماری های مختلف انجام می داد. در هفته اول پزشکان صاحب نامی که از گردهمایی و برگزاری این مجلس خبر دارند حضور داشتند. پس از شکر خداوند متعال و دعای حکومت ابدی صحبت هایی در خصوص پاکیزگی معابر و پاکیزگی شهر که امری رایج است مطرح شد. در هفته دوم حاجی آقابابا که پزشک معروفی است صادقانه از دیگران پرسید که «خواجه ساعت ساز» مدتی است که دچار فلج و تشنج شده است. از طلاب طبيعي پرسيد، اگر چيزي يادتان آمد، آنچه را كه به خاطر مي‌آوريد، بگوييد و بگوييد «ملا محمد حكيم باشي». هر کدام پاسخی به قاعده دادند. »
البته تهران قدیم حکایت های دیگری هم از پزشکان دارد که می توان گفت و شنید، مانند بسیاری از پزشکان هندی، پاکستانی و بنگلادشی که در دوره پهلوی وارد ایران شدند و برخی از آنها در ایران ماندند و به کار خود ادامه می دهند.