افتتاح «سامانه اسناد افتخار» از وعده های اداره کل اسناد و انتشارات بنیاد شهید در اردیبهشت ماه ۱۴۰۱ بود بنا بود این سامانه ۹ میلیون محتوای به یادگار مانده از شهدا در اختیار مردم قرار دهد اما چه شد؟!
به گزارش خبرگزاری آنا شهدا جانبازان و ایثارگران و خانواده معزز آن ها گنجینه های تکرار نشدنی هستند و نهادهای فرهنگی کشور از طرفی باید تلاش کنند تا نسل امروز از آنان درس شرافت بیاموزد و از طرف دیگر به جوانان غیور دیروز نشان دهند که جامعه همچنان قدر و قیمت سلحشوری های آنها را می داند. گزارش حاضر که بر اساس مشاهدات میدانی بررسی اسناد بالادستی و اخبار «بنیاد شهید و امور ایثارگران» نوشته شده؛ نشان می دهد که چگونه ابزارهای کارآمدی که می توانست نقش مهمی در ترویج فرهنگ ایثار و شهادت داشته باشد به تدریج و کمتر از یک دهه تاثیرگذاری خود را بر جامعه از دست داده اند.
اساسنامه ای که مبنای آن فرهنگی است
سازمان «بنیاد شهید و امور ایثارگران» براساس فرمان امام خمینی(ره) تاسیس شد. در صفحات اول اساسنامه بنیاد (مواد ۳ تا ۵ و بندهای الف و ب) صراحتا بر «انجام امور فرهنگی به منظور پاسداشت یاد شهیدان» تاکید شده است. اساسنامه در بندهای شماره ۴ و ۵ بر جمع آوری و حفظ و نگهداری و معرفی «آثار فرهنگی ادبی هنری وصایا و دیگر آثار شهدا» و «تشویق وترغیب و حمایت از جامعه فرهنگی آموزشی هنری و اندیشمندان ادبا و نویسندگان در ثبت تبیین و معرفی ویژگی های سیره معنوی و فضایل اسوه های شهادت و ایثار» تاکید دارد. هم اکنون «اداره کل اسناد و انتشارات» متولی اجرای بخش مهمی از همین مفاد است.
شما به عنوان جامعه مخاطب بنیاد شهید آخرین بار کِی مجلات شاهد را مطالعه یا داستانی از کتاب های نشرشاهد را برای دیگران نقل کردید؟ «سامانه اسناد و افتخار» یا «کتابخانه تخصصی ایثار و شهادت» را می شناسید؟ موزه های شهدا در کشور چقدر انتظارات شما را برآورده کرده اند؟
رهبر انقلاب: کتاب مناسب انقلابی کم است/ خروجی کار فرهنگی مهم است
این سوالات اهمیت بیشتری می یابند وقتی بدانیم رهبر معظم انقلاب ارديبهشت ۱۴۰۳در بازدید از «نمایشگاه بین المللی کتاب تهران» ضمن تاکید بر این که همه آحاد مردم در طبقات مختلف سنی و علمی نیازمند به کتاب هستند و «هیچ چیزی نمی تواند جای کتاب را بگیرد» فرمودند: «نباید فضای مجازی جای کتابخوانی را بگیرد و کتاب باید همواره در سبد خرید و در مجموعه اوقات مردم جای خاص خود را داشته باشد… در زمینه قضایایی همچون مشروطیت دفاع مقدس انقلاب اسلامی و شخصیت برجسته و کم نظیری همچون امام(ره) یا کتاب مناسب وجود ندارد و یا کتاب «خواندنی» بسیار کم است که باید در این موضوعات تولید کتاب مناسب برای نسل جوان انجام گیرد.»
ایشان شهريور ۱۴۰۳ طی دیدار خود با دست اندرکاران کنگره ملی شهدای کهگیلویه و بویراحمد هم فرمودند: «دست نوشته ها کتابها فیلم ها بزرگداشت ها نامگذاری کوچه و خیابان و ورزشگاه و غیره خوب است همه اینها لازم است… بعضی هایش که ماندگار است مثل فیلم بیشتر از همه کتاب ــ را باید کاری کنید که خروجی داشته باشد. یعنی شما کتاب را چاپ می کنید چند نفر این کتاب را می خوانند؟ چند نفر وقتی خواندند از آن یادداشت برمی دارند؟ چند نفر وقتی که با رفقایشان در حلقه های دوستانه نشستند از این یادداشت ها استفاده می کنند و اینها را با همدیگر تبادل می کنند؟ ببینید چه کار می توانید بکنید که این کتاب بتواند یک تحوّل ایجاد کند… ما در کشور چند ده میلیون جوان داریم؛ شمارگان چاپ این کتاب ها …. در مقابل بیست میلیون خیلی رقم کوچکی است. کاری کنید که اوّلاً بیست هزار نفر بخوانند و به معنای واقعی کلمه این شخصیّت که شما توصیفش کردید…؛ در سبْک زندگی آنها در وجود آنها در فکر آنها فرهنگ آنها اثر بگذارد…. من همیشه به این جمع هایی که برای بزرگداشت شهدا می آیند با ما دیدار می کنند توصیه می کنم: خروجی ها را در نظر بگیرید؛ صِرف کار کافی نیست. این کارها ابزار است؛ ابزار [هم] برای یک نتیجه است. ابزاری باشد که بتواند اثر کند.»
بودجه چندمیلیاردی بنیاد شهید برای ارائه خدمات فرهنگی
از آن جا که ایشان رسالت عمده بنیاد شهید و امور ایثارگران را فرهنگی می دانند بودجه «بنیاد شهید و امور ایثارگران» هم به ویژه در 6 سال اخیر فزاینده بوده است؛ به طوری که معاون حقوقی و امور مجلس بنیاد در «همایش سراسری مدیران روسای ادارات حقوقی و رابطین کمیسیون ماده ۱۶ بنیاد شهید و امور ایثارگران کل کشور» عنوان کرد: «از سال ۱۴۰۰ تا سال ۱۴۰۳ بودجه بنیاد شهید ۳۰ همت بود و امسال به ۹۱ هزار میلیارد تومان رسید و تلاش داریم در سال آینده بودجه بنیاد شهید را به ۱۸۰ همت برسانیم.»اینجا بخوانید.
همچنین طی سال های 1399 و 1400 بر اساس جزئیات بودجه های عنوان شده برای ریز برنامه های بنیاد شهید در «جدول شماره 7 بودجه دستگاه های سیاستگذار» این بنیاد برای «ارائه خدمات اجتماعی فرهنگی ورزشی به ایثارگران» مبلغ 727 میلیارد و 400 میلیون تومان بودجه اختصاص داده است.
با توجه به چنین بودجه ای معاونت فرهنگی و آموزشی بنیاد شهید و امور ایثارگران در 6 سال اخیر تلاش کرد بخشی از رسالت های خود را در خصوص ترویج فرهنگ ایثار و شهادت با برگزاری مراسم ها یادواره های شهدا حمایت از برخی فیلم ها و سریال های تلویزیونی مرتبط با حوزه ایثار و شهادت به انجام برساند اما به نظر می رسد این فعالیت ها در حوزه «اسناد و انتشارات» علی رغم رونمایی های مکرر از تولیدات فرهنگی در حضور رسانه ها از اثربخشی لازم در جامعه برخوردار نیست.
نشرشاهد؛ آشنای قدیمی ها و گمنام برای نسل جوان
«نشرشاهد» از قدیمی ترین ناشران مروج فرهنگ ایثارگری است که زیر نظر «اداره کل اسناد و انتشارات» فعالیت می کند و حجم عناوین منتشره خود را به بیش از 2 هزار کتاب رسانده است. در وهله اول انتشار این تعداد کتاب تحسین برانگیز به نظر می رسد اما جستجویی کوتاه در بازار کتاب تهران (خیابان انقلاب اسلامی) نشان می دهد که تقریبا هیچ اثری از آثار «نشرشاهد» که در مراسم متعدد رونمایی شده بودند نیست! حتی ویترینی هم برای کتاب های این انتشارات کهنه کار در نظر گرفته نشده و بیشتر کتابفروشی های صاحب نام آنها را در قفسه های کتاب خود نمی فروشند.
به جای آن می توانید به راحتی برخی کتاب های انتشارات شاهد را به صورت رایگان در فضای مجازی دانلود کنید یا آن ها را در قالب صوتی بشنوید. اقدامی که ظاهرا با هدف ترویج فرهنگ ایثار و شهادت صورت گرفته اما همه مخاطبان (پیر و جوان هم ندارد) به نسخه های الکترونیکی و صوتی علاقه مند نیستند. این مساله نام «نشرشاهد» را به عنوان یک ناشر پرسابقه کمرنگ کرده است که از دلایل عدم رغبت مخاطبان به غرفه این انتشارات در نمایشگاه بین المللی کتاب است.
طی نمایشگاه کتاب «نشرشاهد» حتی با برگزاری مسابقات کتابخوانی یا سامانه «تفال به شهدا» در غرفه خود نیز توان جلب مخاطبان را در قیاس با ناشران نوظهور دفاع مقدس نداشت. مقایسه ظاهری غرفه نشرشاهد با انتشارات متناظر آن که اتفاقا هر دو از بودجه دولتی استفاده می کنند و در چند قدمی یکدیگر در نمایشگاه کتاب حضور می یافتند به وضوح نشان می داد که مخاطبان جوان و دوستداران فرهنگ دفاع مقدس حاضر بودند برای داشتن کتابی از ناشر نام آشنای خود پول هم پرداخت کنند و نیازی به عرضه رایگان تعداد زیادی از کتاب ها در بستر فضای مجازی برای جلب مخاطب یا ترویج فرهنگ ایثار و شهادت نیست.
نشرشاهد از پیشگامان ترجمه کتاب های دفاع مقدس به زبان های دیگر بوده است. 23 عنوان از این کتاب ها آخرین بار در مهرماه سال 1398 در نمایشگاه کتاب فرانکفورت عرضه هم شدند اما از آن به بعد دیگر راهی به هیچ یک از بازارهای بین المللی و حتی منطقه ای نیافتند و فقط در بخش بین الملل نمایشگاه بین المللی کتاب تهران عرضه شدند. اطلاعاتی از رغبت ناشران خارجی به این کتاب ها از آن زمان تاکنون در دست نیست و در واقع نمی دانیم در 6 سال اخیر برخی از آثار نشرشاهد با چه هدفی و برای کدام مخاطبان ترجمه شده اند؟!
«کتابخانه تخصصی ایثار و شهادت» که سال ها به عنوان مرجعی مهم در حوزه کتاب های ایثار و شهادت محسوب می شد نیز در این نابسامانی گرفتار شده است. قفسه های این کتابخانه که حالا دیگر عنوان «تخصصی» را فقط یدک می کشد مدت هاست که بروز نیست و نمی توانید بسیاری از آثار جدید را در آن پیدا کنید.
نشریاتی که سرنوشت غم انگیز دارند
متاسفانه این مسائل فقط گریبانگیر «گروه مجلات شاهد (شاهد کودک نوجوان جوان و یاران)» هم شده است. مجلاتی که در سال 1388 بالغ بر 18 هزار نسخه از آن به صورت تک فروشی در کیوسک های مطبوعاتی به فروش می رسید و تا اواخر سال 1397 بیش از 40 هزار مشترک فعال داشت اکنون به سرنوشت غم انگیز کتاب های نشرشاهد دچار شدند.
از اواخر دهه 90 این مجلات رایگان و فقط به صورت آنلاین برای عموم مردم عرضه می شوند. در شرایطی که بسیاری از جانبازان ایثارگران و خانواده های علاقه مند به فرهنگ دفاع مقدس در انتظار فقط یک نسخه فیزیکی برخی از این نشریات هستند و سابقا با پرداخت حق عضویت (50 درصد تخفیف) مشترک این مجله بودند؛ مجلات شاهد به صورت فیزیکی (مجلد) برای بیش از 200 سازمان و نهاد ارسال می شود که برخی از آن ها هم جامعه هدف اصلی آن نیستند. ظاهرا گروه مجلات شاهد به دلیل عدم توانایی در تولید محتوای جذاب از مشترکان حقیقی خود واهمه دارد.
در واقع تمایل جانبازان و ایثارگران -که بیشترشان 60 سالگی را هم پشت سر گذاشته اند- به مطالعه نشریات الکترونیکی به دلایلی مانند آغاز دوران سالمندی شرایط جانبازی و داشتن چالش های فراوان با مطالعه آنلاین باورنکردنی و خلاف واقع به نظر می آید.
کافی است که نشریات گروه مجلات شاهد مرور کنید. می بینید که حرف تازه ای با نسل مومن انقلابی جسور و کنجکاو امروزی ندارند. چند سالی است که تولید این نشریات به اصطلاح تفویض اختیار شده است اما به دلیل عدم نظارت محتوایی مناسب و دغدغه مند از شکوفایی و نواندیشی در اندیشه های والا و اصیل انقلابی بازمانده است.
گفتنی است گروه مجلات شاهد از اواخر سال 83 تا پایان 87 در مناسبت های مختلف مطبوعاتی موفق به کسب 23 رتبه شده بود که بیانگر رویکرد موفق بنیاد در تغییر محتوا و شکل مجلات شاهد در آن سال ها بود. رویکردی که به کسب مدال جهانی کیفیت BID توسط مجلات شاهد در پاریس انجامید.
سامانه ای که رئیس جمهور شهید رونمایی کرد کجاست؟
افتتاح «سامانه اسناد افتخار» یکی دیگر از وعده هایی بود که از سوی اداره کل اسناد و انتشارات بنیاد شهید در اردیبهشت ماه 1401 به خبرگزاری ها داده شد. قرار بود این سامانه ۹ میلیون محتوای به یادگار مانده از شهدا از جمله وصیت نامه به صورت دیجیتال و دست نویس را در اختیار پژوهشگران و عموم مردم قرار دهد. این سامانه 23 اسفندماه همان سال توسط رئیس جمهور شهید «آیت الله سید ابراهیم رئیسی» در مراسم بزرگداشت روز شهید رونمایی شد اما متاسفانه هم اکنون دسترسی به چنین سامانه ای ممکن نیست. آگهی های مناقصه «استعلام طرح اسناد افتخار ثبت و ضبط تصویری خاطرات والدین شهداء» در فضای مجازی نشان می دهد که این فعالیت نیز در سال های نه چندان دور به بخش خصوصی تفویض اختیار شده بود اما علی رغم رونمایی و اطلاع رسانی در رسانه ها همچنان محتوای آن – تا زمان نوشتن این گزارش- در دسترس نیست.
موزه ای غیر استاندارد اما ارزشمند
«موزه مرکزی شهدا» که تقریبا در نزدیکی لانه جاسوسی آمریکا در خیابان آیت الله طالقانی قرار دارد؛ یکی از بهترین بسترها جهت ترویج فرهنگ ایثار و شهادت است و زیر نظر «اداره کل اسناد و انتشارات بنیاد شهید» اداره می شود. این موزه آثاری را در دل خود جای داده که بسیاری از آن ها با عشق و احترام از سوی خانواده معزز شهدای والامقام و هنرمندان مشهور تقدیم شده اند. نمایش این آثار ارزشمند در ویترین هایی که از استانداردهای روز کشور فاصله دارند برای اهالی فرهنگ ایثارگری غم انگیز است. اگر به گشت وگذار در این مکان معنوی ادامه دهید می بینید که مدتهاست بسیاری از اصول اولیه موزه داری در آن نادیده گرفته شده است و این آثار برای حفظ مرمت و نگهداری به توجهات ویژه ای نیاز دارد.
بنا بر فرمایش بنیان گذار جمهور اسلامی ایران «بنیاد شهید از همه بنیادها افضل است برای اینکه شهید از همه افراد افضل است.» امیدواریم معاونت فرهنگی و آموزشی بنیاد شهید بتواند فارغ از نام دولت ها با بهره گیری از ظرفیت مدیران اندیشمند دلسوز و دوراندیش فعالیت های فرهنگی این نهاد انقلابی را که زیربنای آن خون پاک شهدا و ایثارگری همه مردم ایران از صنوف و قشرهای مختلف است به اهداف والای خود نزدیک کند.