رادیو، روشنفکری و اینترنت – باراناخبر

سعید اسلام‌زاده-برنامه‌ساز و گوینده رادیو

«رادیو همچنان از مهمترین رسانه‌های جمعی یا رسانه‌های گروهی (mass media) است. در این وجه، تولید فرهنگ و محتوا برای اقشار گوناگون و طبقات مختلف جامعه، از کارکردهای مهم رادیوست. به‌دلیل همین ویژگی، بخش برنامه‌سازی رادیو، تمایل شدیدی به روشنفکری دارد و خود را موظف به تولید و بازتولید اندیشه‌های روشنفکری و علمی می‌داند، البته در حدی که برای مخاطبان رسانه جمعی یا گروهی قابل درک باشد.

در نیمۀ نخست قرن بیستم، بسیاری از متفکرانِ اندیشه‌های انتقادی، با رادیو و آنچه پخش می‌کرد میانه چندان خوبی نداشتند و آن را از مظاهر صنعت فرهنگ می‌دانستند. از نظر آن‌ها رادیو موسیقی را ویران می‌کند و پخش یک سمفونی از رادیو، روح آن را می‌کشد. اندیشمندان انتقادی، رسانه‌ها را موجِد جامعه جمعی یا گروهی یکدست و خروجی محتوایی آن را کالا می‌دانستند و سخنرانی‌ها و موسیقی‌های پخش شده از رادیو را باعث همسانی جهانیِ مردم و فرهنگ‌ها می‌پنداشتند.

از میانه قرن بیستم، انتقادهای تندوتیزی به نظریه‌های انتقادی شکل گرفت. آن‌ها نگاه تند گذشته را نداشتند و می‌خواستند با رادیو همانگونه برخورد کنند که ماهیت این رسانه است. این نگرش با چنین تفکری، شاید منطقی به نظر می‌رسید. اما ایده‌آل‌گرایی جریان‌های چپ، می‌خواست که رادیو و رسانه‌های دیگر را با نگاه کلان فرهنگی و سیاسی خود همسو کند. البته در این سال‌ها در ایران، بسیاری دوست دارند که اندیشه‌های انتقادی چپگرایانه را در نسبت با رسانه، زنده کنند!

با ظهور اینترنت، فراگیر شدن بی‌حد و حصر رسانه و حتی شخصی شدن آن، دیگر جملات انتقادیون درباره رادیو، خریداری ندارد. آنجا که می‌گفتند رادیو پایان سوژگی فردی در جهان است؛ امروز در جهان سایبری معنای روشنی ندارد و شاید حتی معنای معکوس هم بدهد. گویی اینترنت خط بطلان بر بسیاری از نظریه‌های رسانه‌ای قرن بیستم کشیده است. تأمل در دیدگاه‌های «مک لوهان» نمونه‌ای از این ابطال‌هاست.
باری از این نگاه انتقادی که بگذریم رادیو در ایران، خلاف آنچه آن فیلسوفان و اندیشمندان انتقادی می‌گفتند، نقش مهمی در جریان‌های فرهنگی، سیاسی و اجتماعی ایفا کرد. از همان آغاز، وظیه تهیه محتوای رادیو را نویسندگان مطرح و دانشگاهیان به عهده گرفتند و هنرمندان تئاتر و موسیقی برای رادیو برنامه‌سازی کردند.

به همین دلیل دو کارکرد مهم فرهنگی برای رادیو می‌توان قائل شد: نخست در گسترش موسیقی ردیفی-دستگاهی و دیگری در گسترش زبان معیار. البته در جنبه‌های دیگر مانند خبر، نمایش، سخنرانی‌های سیاسی، مذهبی و علمی هم رادیو توانست بخش مهمی از انبوه مردم را با خود همراه کند.

رادیو در ایران در آغاز کار تمایل شدیدی داشت تا خود را در وجه روشنفکری بین جمع انبوه مردم بشناساند. اما خاصیت متفاوت این رسانه با روزنامه، موجب شد تا به مرور این وجه از کارکرد رادیو یا فراموش شود و یا اصلاح شود. به این معنی که همان نویسندگانی که برای برنامه‌های رادیو می‌نوشتند، بین متون منتشره و چاپی خود و آنچه در رادیو از زبان گوینده شنیده می‌شد تفاوت معنی‌داری ایجاد کردند.

رادیو در ادوار دیگری مانند دهۀ هشتاد با حضور نویسندگان و برنامه‌سازانی که بیرون از رادیو نیز کار هنری می‌کردند، تمایل به روشنفکری را دوباره تجربه کرد. برنامه‌های موسیقایی با گرایش به موسیقی کلاسیک و ردیفی-دستگاهی، برنامه‌های ادبی با محور گفت‌وگوهای تخصصی درباره تجربه‌های ادبیات مدرن در ایران و جهان، برنامه‌های تخصصی در حوزه تئاتر به منزله هنری روشنفکرانه، باعث شد تا سمت و سوی برنامه‌های رادیو به شکل معناداری به سوی تولید محتوای مؤلف، تغییر جهت دهد که البته به سرعت این شیوه برنامه‌سازی در شبکه‌های رادیویی رسانه ملی متوقف شد.

اکنون شکل دیگری از برنامه‌سازی که سال‌هاست به نام پادکست در فضای وب مخاطبان جدی و پیگیری دارد، خلاء جریان‌های روشنفکری را در رسانه رسمی پر کرده است. در نظر داشته باشید که الان در هیچ جای جهان، رادیوهای رسمی تمایلی به تولید محتوای روشنفکرانه ندارند و تولید محتوا برای بخش نخبه و زبده (الیت) جامعه با تولید پادکست‌های متعدد و متنوع انجام می‌گیرد.

مفهوم رادیو در جهان سایبری، صرفاً انتشار از طریق امواج رادیویی موسوم به کوتاه و بلند نیست و هر تولید صوتی در قالب‌های شناخته شده، نوعی تولید رادیویی است. قطعات موسیقی، پادکست‌های مختلف و همه شبکه‌های دولتی و خصوصی که از طریق امواج، به اصطلاح «برودکست» می‌کنند، در زمره تولیدات رادیویی شناخته می‌شوند.

ساختارها و پلتفرم‌های شنیداری که در اختیار کاربران فضای مجازی قرار گرفته، معنای مخاطب را نیز تغییر داده است که این تغییر در واژه نیز دیده می‌شود؛ تحول معنایی مخاطب به کاربر. ارتباط دوسویه یا اینتراکتیو در معنای کاربر، به او اجازه می‌دهد تا چند قدم از مخاطب دست و پا بستۀ رادیو در شکل ترانزیستوری آن فاصله بگیرد و در نوع برنامه‌سازی هم دخالت کند. به این معنی که هر شنونده / مخاطب / کاربری، برنامه‌ساز بالقوه‌ای است که بعدها می‌تواند یکی از پادکسترهای بی‌شماری باشد که در فضای اینترنت، محتوای صوتی تولید می‌کنند.
اگر به مفهوم تولید محتوای روشنفکرانه در ساختار رادیویی بازگردیم، می‌بینیم که گسترش پلتفرم‌های صوتی در فضای سایبر، امکان تولید و مخاطب‌یابی گسترده‌تری را برای تولیدکنندگان فراهم کرده است.

فراموش نکنیم که رادیو دیگر فقط تولید برنامه رسمی در شبکه رادیویی دولتی یا خصوصی نیست، هر پادکستی، هر کتاب صوتی و هر اجرای صوتی، موسیقی، برنامه‌ها و لایوهای اینستاگرامی، برنامه رادیویی است که کاربران بنا به سلیقه خود می‌توانند مخاطب آن باشند.
از این رو تکیه به ایدئولوژی‌های مرسوم و گفتمان غالب سیاسی در برنامه‌های رادیویی شبکه‌های ملی، ناآگاهی از جریان سیال رادیو به معنای امروزی آن و همچنین نادیده انگاشتن فهم، دریافت و سواد بخش بزرگی از جامعه است که می‌خواهد خوراک محتوایی خود را از طریق صدا تأمین کند.»

انتهای پیام