استان آذربایجان شرقی نگین فیروزه ای شمال غرب ایران با پیشینه ای غنی و طبیعتی دل انگیز همواره مقصدی جذاب برای گردشگران و پژوهشگران بوده است. اما یافتن اطلاعات دقیق و جامع در مورد این استان پهناور گاه می تواند چالش برانگیز باشد. این مقاله با هدف رفع این نیاز و ارائه تصویری کامل از آذربایجان شرقی به بررسی تاریخ جغرافیا فرهنگ اقتصاد و جاذبه های گردشگری آن می پردازد. از تاریخ پرفراز و نشیب این خطه در دوران باستان و اسلام گرفته تا آب و هوای متنوع و مردم خونگرم آن همه و همه در این نوشتار مورد بررسی قرار خواهند گرفت. با مطالعه این مقاله سفری مجازی به قلب آذربایجان شرقی خواهید داشت و با ابعاد گوناگون این استان بیشتر آشنا خواهید شد.
تاریخ
پیش از اسلام
آذربایجان شرقی گهواره تمدن های کهن در دوران پیش از اسلام نیز نقش مهمی در تاریخ ایران ایفا کرده است. این منطقه که بخشی از سرزمین مادها بوده با نام «ماد کوچک» شناخته می شد. در زمان حمله اسکندر مقدونی سرداری به نام آتروپات بر این ناحیه حکمرانی می کرد. او با زیرکی و تدبیر توانست استقلال این سرزمین را حفظ کرده و از نفوذ یونانیان جلوگیری کند. نام «آتروپاتگان» نیز به پاس خدمات او به این منطقه اطلاق شد. وجود آثار باستانی متعدد از دوره های مختلف تاریخی گواهی بر قدمت و اهمیت این سرزمین در دوران باستان است. از تپه های باستانی گرفته تا قلعه های مستحکم هر یک داستانی از گذشته این خطه را روایت می کنند.
پس از اسلام
با ورود اسلام به ایران آذربایجان شرقی نیز تحت تاثیر این دین قرار گرفت و به تدریج به یکی از مراکز مهم تمدن اسلامی تبدیل شد. در دوره مغولان تبریز به عنوان پایتخت ایلخانان انتخاب شد و رونق فراوانی یافت. پس از مغولان نیز خاندان های ترکمان قراقویونلو و آق قویونلو بر این منطقه حکمرانی کردند. در دوره صفویه شاه اسماعیل اول تبریز را به عنوان پایتخت ایران برگزید و این شهر به اوج شکوفایی خود رسید. در دوران قاجار تبریز به عنوان ولیعهد نشین انتخاب شد و محل اقامت ولیعهدانی همچون محمد شاه ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه بود. این شهر در طول تاریخ شاهد رویدادهای مهمی همچون جنگ های ایران و روس و انقلاب مشروطه بوده است و همواره نقش مهمی در تحولات سیاسی و اجتماعی ایران ایفا کرده است.
جغرافیای طبیعی
آذربایجان شرقی با مساحتی بالغ بر 45,491 کیلومتر مربع در شمال غربی ایران واقع شده است. این استان از شمال با کشورهای آذربایجان ارمنستان و نخجوان از غرب و جنوب غرب با استان آذربایجان غربی از شرق با استان اردبیل و از جنوب شرق با استان زنجان همسایه است. موقعیت جغرافیایی ویژه این استان باعث شده تا از تنوع اقلیمی و طبیعی فراوانی برخوردار باشد. کوه ها دشت ها جنگل ها و رودخانه ها هر یک جلوه ای خاص به این سرزمین بخشیده اند. رود ارس به عنوان مرز طبیعی بین ایران و کشورهای همسایه شمالی نقش مهمی در اقتصاد و امنیت منطقه ایفا می کند. دریاچه ارومیه نیز که در مرز بین آذربایجان شرقی و غربی قرار دارد یکی از مهم ترین زیست بوم های آبی ایران است.
جغرافیای سیاسی
استان آذربایجان شرقی از نظر تقسیمات سیاسی دارای 21 شهرستان است. تبریز به عنوان مرکز استان مهم ترین شهر این منطقه محسوب می شود. این استان به دلیل موقعیت استراتژیک خود از اهمیت ویژه ای در سیاست داخلی و خارجی ایران برخوردار است. مرزهای مشترک با کشورهای همسایه باعث شده تا آذربایجان شرقی به عنوان دروازه ورود و خروج کالا و مسافر به ایران شناخته شود. همچنین وجود مناطق آزاد تجاری در این استان فرصت های مناسبی را برای توسعه اقتصادی و جذب سرمایه گذاری خارجی فراهم کرده است.
آب و هوا
آب و هوای آذربایجان شرقی به دلیل موقعیت جغرافیایی و ارتفاعات متعدد متنوع است. به طور کلی این استان دارای آب و هوای سرد کوهستانی است. تابستان ها معتدل و خنک و زمستان ها سرد و پربارش است. میزان بارندگی در مناطق مختلف استان متفاوت است اما به طور میانگین بین 250 تا 300 میلی متر در سال است. شهرهای میانه و جلفا گرم ترین و بستان آباد سردترین نقاط استان محسوب می شوند. تنوع آب و هوایی باعث شده تا این استان از پوشش گیاهی متنوعی برخوردار باشد. جنگل های ارسباران مراتع سرسبز و دشت های حاصلخیز هر یک زیبایی خاصی به این سرزمین بخشیده اند.
مردم
زبان
زبان اصلی مردم آذربایجان شرقی ترکی آذربایجانی است. این زبان یکی از شاخه های زبان های ترکی تبار است و با زبان های ترکی استانبولی و ترکی ترکمنی شباهت هایی دارد. علاوه بر ترکی آذربایجانی اقلیتی از مردم نیز به زبان تاتی صحبت می کنند. زبان تاتی یکی از زبان های ایرانی تبار است و در برخی از روستاهای استان به ویژه در شهرستان ورزقان رواج دارد. حفظ و پاسداشت زبان های بومی یکی از مهم ترین دغدغه های فرهنگی مردم آذربایجان شرقی است.
قومیت
اکثریت مردم آذربایجان شرقی از قوم آذربایجانی هستند. این قوم یکی از اقوام بزرگ و باستانی ایران است و دارای فرهنگ و آداب و رسوم خاص خود است. علاوه بر آذربایجانی ها اقلیتی از قوم تات نیز در این استان زندگی می کنند. قوم تات یکی از اقوام ایرانی تبار است و در برخی از روستاهای استان به ویژه در شهرستان ورزقان سکونت دارند. همزیستی مسالمت آمیز اقوام مختلف در آذربایجان شرقی یکی از ویژگی های بارز این استان است.
دین و مذهب
اکثریت مردم آذربایجان شرقی مسلمان و پیرو مذهب شیعه هستند. این استان یکی از مراکز مهم تشیع در ایران است و دارای مساجد و حسینیه های متعددی است. علاوه بر مسلمانان اقلیتی از پیروان دین یارسان و مسیحیت نیز در این استان زندگی می کنند. احترام به ادیان و مذاهب مختلف یکی از اصول اساسی در فرهنگ مردم آذربایجان شرقی است. کلیساهای تاریخی و زیارتگاه های مذهبی گواهی بر این مدعا هستند.
جمعیت
بر اساس آخرین سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال 1395 جمعیت استان آذربایجان شرقی بالغ بر 3,909,652 نفر بوده است. این استان یکی از پرجمعیت ترین استان های ایران است و حدود 5 درصد از جمعیت کل کشور را در خود جای داده است. تبریز با جمعیتی بالغ بر 1,773,033 نفر پرجمعیت ترین شهر استان است. تراکم جمعیت در مناطق مختلف استان متفاوت است اما به طور کلی در مناطق شهری بیشتر از مناطق روستایی است. رشد جمعیت در سال های اخیر باعث شده تا توجه به مسائل مربوط به مسکن اشتغال و خدمات شهری در این استان اهمیت بیشتری پیدا کند.
تقسیمات کشوری
شهرستان ها
استان آذربایجان شرقی دارای 21 شهرستان است که هر کدام دارای ویژگی های خاص خود هستند. این شهرستان ها عبارتند از: آذرشهر اسکو اهر بستان آباد بناب تبریز جلفا چاراویماق خداآفرین سراب شبستر عجب شیر کلیبر مراغه مرند ملکان میانه ورزقان هریس هشترود و هوراند. هر یک از این شهرستان ها دارای جاذبه های گردشگری و تاریخی متعددی هستند که می توانند مورد توجه گردشگران قرار گیرند. همچنین هر شهرستان در تولید محصولات کشاورزی و دامی خاصی رتبه اول را در استان دارا است.
شهرها
استان آذربایجان شرقی دارای شهرهای متعددی است که هر کدام دارای تاریخ و فرهنگ خاص خود هستند. تبریز به عنوان مرکز استان بزرگترین و مهم ترین شهر این منطقه محسوب می شود. مراغه مرند اهر میانه و بناب نیز از دیگر شهرهای مهم استان هستند. این شهرها دارای آثار تاریخی و فرهنگی متعددی هستند که می توانند مورد توجه گردشگران قرار گیرند. همچنین هر شهر در تولید محصولات صنعتی و کشاورزی خاصی نقش مهمی در اقتصاد استان ایفا می کند. بمباران برخی از این شهرها در جریان جنگ ایران و عراق خسارات زیادی به آن ها وارد کرد اما مردم این شهرها با تلاش و همت فراوان توانستند شهر خود را بازسازی کنند.
اقتصاد
صنعت
استان آذربایجان شرقی به دلیل وجود صنایع بزرگ تولیدی در شهر تبریز یکی از قطب های مهم صنعتی در ایران به شمار می رود. از دیگر شهرهای صنعتی استان می توان به شهرهای شبستر بستان آباد مرند مراغه میانه بناب و جلفا اشاره کرد. این استان دارای صنایع مختلفی از قبیل صنایع شیمیایی ماشین آلات و تجهیزات محصولات کانی غیرفلزی مواد غذایی آشامیدنی و دخانیات نساجی پوشاک چرم و کفش است. وجود کارگاه های تولیدی متعدد و سرمایه گذاری های انجام شده در این صنایع باعث شده تا آذربایجان شرقی نقش مهمی در اقتصاد کشور ایفا کند.
گردشگری
جاذبه های طبیعی
آذربایجان شرقی با داشتن طبیعتی بکر و زیبا یکی از مقاصد گردشگری مهم در ایران است. جنگل های ارسباران تالاب قوری گل آبشار آسیاب خرابه کوه سهند و دریاچه ارومیه تنها بخشی از جاذبه های طبیعی این استان هستند. این جاذبه ها هر ساله گردشگران زیادی را به خود جذب می کنند. وجود مناطق نمونه گردشگری متعدد در استان نشان از اهمیت صنعت گردشگری برای مسئولان و مردم این منطقه است. توسعه زیرساخت های گردشگری و ارائه خدمات مناسب به گردشگران می تواند باعث رونق بیشتر این صنعت در آذربایجان شرقی شود.
جاذبه های تاریخی
آذربایجان شرقی علاوه بر جاذبه های طبیعی دارای آثار تاریخی و فرهنگی متعددی نیز است. ارگ تبریز مقبرةالشعرا مسجد کبود رصدخانه مراغه قلعه بابک و روستای کندوان تنها بخشی از این آثار هستند. این آثار گواهی بر تاریخ و فرهنگ غنی این سرزمین هستند و می توانند مورد توجه گردشگران و پژوهشگران قرار گیرند. مرمت و نگهداری از این آثار و معرفی آن ها به گردشگران می تواند باعث حفظ و پاسداشت میراث فرهنگی آذربایجان شرقی شود.
دانشگاه های استان آذربایجان شرقی
استان آذربایجان شرقی یکی از قطب های علمی و آموزشی ایران است و دارای دانشگاه ها و مراکز آموزش عالی متعددی است. دانشگاه تبریز دانشگاه صنعتی سهند دانشگاه هنر اسلامی تبریز و دانشگاه علوم پزشکی تبریز از جمله مهم ترین دانشگاه های این استان هستند. این دانشگاه ها در رشته های مختلف علمی و فنی دانشجو می پذیرند و نقش مهمی در تربیت نیروی انسانی متخصص و توسعه علمی کشور ایفا می کنند. وجود دانشگاه های متعدد و مراکز تحقیقاتی پیشرفته باعث شده تا آذربایجان شرقی به عنوان یکی از مراکز مهم تولید علم و فناوری در ایران شناخته شود.
جمعیت استان آذربایجان شرقی چقدر است؟
بر اساس آخرین سرشماری جمعیت استان آذربایجان شرقی حدود 3.9 میلیون نفر است.
مرکز استان آذربایجان شرقی کجاست؟
شهر تبریز به عنوان بزرگترین شهر استان مرکز استان آذربایجان شرقی است.
شهرهای مهم استان آذربایجان شرقی کدامند؟
علاوه بر تبریز شهرهای مراغه مرند اهر میانه و بناب نیز از شهرهای مهم استان هستند.
مهمترین جاذبه های گردشگری استان آذربایجان شرقی چیست؟
جنگل های ارسباران تالاب قوری گل ارگ تبریز و روستای کندوان از جاذبه های مهم گردشگری استان هستند.
آب و هوای استان آذربایجان شرقی چگونه است؟
آب و هوای استان آذربایجان شرقی به طور کلی سرد کوهستانی است.