در این گزارش سن ازدواج به لحاظ رفتاری تغییرات نرخ ازدواج نرخ تجرد سن ازدواج الگو های همسرگزینی از قبیل تغییرات الگوی بازازدواج و پراکنش جغرافیایی ازدواج به لحاظ نگرشی و نیز تغییرات نگرش به ضرورت ازدواج سن ازدواج ملاک های انتخاب همسر مناسب و نگرش نسبت به جایگاه خانواده در امر ازدواج جوانان مورد بررسی قرار گرفته است.
در مساله سن ازدواج به این اشاره شده است که افزایش میانگین سن ازدواج یکی از تغییرات مهم در تحولات خانواده محسوب می شود که بر متغیر های دیگر از جمله ملاک های انتخاب همسر مشارکت خانواده در ازدواج جوانان نگرش مثبت به ضرورت ازدواج نیز اثرگذار است. علاوه بر این افزایش سن ازدواج بر دیگر رخداد های جمعیتی ازقبیل فرزندآوری و نرخ باروری اثر منفی داشته و به طور کلی با توجه به کاهش عمر خانواده تحقق کارکرد های آن با چالش روبه رو می شود. ازسوی دیگر سن بحرانی بروز تغییرات قابل توجه در الگوی همسرگزینی ۳۰ سالگی بوده که در برخی استان های کشور سن ازدواج از این سن عبور کرده و در کل کشور با ثبت میانگین سن ۳/ ۲۸ سال برای پسران در سال ۱۴۰۲ به این سن نزدیک شده است؛ لذا اهمیت این شاخص از حیث تغییر سبک ازدواج و تشکیل خانواده دارای اهمیت بسزایی است.
اما «شهلا کاظمی پور» جامعه شناس و جمعیت شناس در این خصوص نظر متفاوتی دارد. او در مورد کاهش نرخ ازدواج به «اعتماد» می گوید: «اصلا این تحلیل اشتباه است با عدد خام نمی توانیم اظهارنظر کنیم. رقم خام کم شده اما چرا کم شده. اصل قضیه این است که جمعیت در معرض ازدواج کاهش یافته. در سال ۹۰ ما ۸ میلیون دختر درمعرض ازدواج داشتیم در سال ۴۰۰ شده ۵ میلیون. کسانی که در دهه ۹۰ تا ۴۰۰ می خواهند ازدواج کنند در دهه ۷۰ به دنیا آمده اند. متولدین دهه ۷۰ نسبت به دهه ۶۰ کم شده. علت کاهش ازدواج بحث ساختاری است. ساختار جمعیت تغییر کرده جمعیت در معرض ازدواج کم شده به تبع ازدواج هم کم شده است. در زمانی که ۸ میلیون دختر داشتیم نزدیک به ۸۹۰ هزار ازدواج داشتیم در مقابل در سال ۴۰۰ هم ۵ میلیون دختر داشتیم که ۵۴۰ هزار نفرشان ازدواج کردند. اگر اعداد را مشاهده کنید می بینید فرقی نکرده. تقریبا هر سال ۱۰ درصد از مجرد ها ازدواج می کنند.»
او به افزایش سن ازدواج در میان دختران و پسران اشاره می کند و می گوید: «در این میان موارد دیگری هست مثل اینکه سن ازدواج افزایش پیدا کرده تاخیر در ازدواج اتفاق افتاده اما این دلیل نمی شود جوانان ازدواج نکنند.»
رشد تعداد افراد بدون همسر در جامعه
بررسی فراوانی ازدواج که در این تحقیق به آن اشاره شده نشان از کاهش حدود ۴۵ درصدی نرخ ازدواج از ابتدای دهه ۹۰ تا سال ۱۴۰۲ دارد. از سوی دیگر افراد ازدواج کرده به نسبت جمعیت کل نیز با کاهش روبه رو بوده که البته تعداد افراد ازدواج کرده نسبت به جمعیت جوان با رشد روبه رو بوده است اما در حالت کلی باتوجه به جمعیت بالای کشور و رخداد های جمعیتی دیگر از قبیل طلاق و فوت ثابت نگهداشتن نرخ افراد مجرد در جامعه نیاز به رشد مثبت و افزایشی نرخ ازدواج در جامعه دارد.
آنچه در مقدمه این تحقیق آمده است می گوید: «نقطه مقابل تشکیل خانواده زیست مجردی است که شامل چهار گروه افراد هرگز ازدواج نکرده در سن ازدواج افراد مجرد قطعی و افراد بدون همسر بر اثر طلاق و فوت همسر است. بررسی این چهار گروه نشان از رشد افراد بدون همسر در جامعه است (باتوجه به دو منبع متفاوت درصد رشد این گروه از افراد بین ۱۴ تا ۲۴ درصد است) و هرکدام از این گروه ها باتوجه به شرایطی که دارند در معرض آسیب های متفاوتی قرار دارند. نکته دیگر اینکه تعداد افراد ازدواج کرده نیز در سال ۱۴۰۲ به پایین ترین حد خود رسیده است.
باتوجه به اطلاعات آمده در این گزارش شاهد روند نزولی ازدواج از ابتدای دهه ۹۰ تا اواخر آن هستیم به گونه ای که میزان ازدواج حدود ۴۰ درصد کاهش یافته است. «بر این اساس میزان ازدواج های ثبت شده در دو سال پیاپی ۱۳۹۹ و ۱۴۰۰ با افزایش ۴/۹ و ۱/۷ درصدی روبه رو بوده اما با تغییر قابل توجهی در سال ۱۴۰۱ حدود ۸ درصد نرخ ازدواج ثبت شده کاهش یافته و این روند کاهشی در سال ۱۴۰۲ نیز ادامه داشته و با کاهش حدود ۹ درصدی روبه رو بوده است.
فراوانی ازدواج ثبت شده در سال ۹۰ عدد ۸۷۴ هزار و ۷۲۹ نفر است درحالی که در سال ۹۸ این عدد به ۵۳۵ هزار و ۸۴۹ نفر رسیده درنهایت در سال ۱۴۰۲ به ۴۸۰ هزار و ۸۶۸ نفر رسیده است. یعنی از ۸۷۴ هزار نفر سال ۹۰ به ۴۸۰ هزار نفر در سال ۱۴۰۲ رسیده و این یعنی نزدیک به ۵۰ درصد کاهش داشته است.
میزان عمومی ازدواج (میزان ناخالص ازدواج به ازای هر هزار نفر) نیز از ۱۱.۹ در سال ۹۰ به ۵.۷ در سال ۱۴۰۲ رسیده است. در شاخص فوق نیز از ابتدای دهه ۹۰ تا سال ۱۴۰۲ حدود ۵۲ درصد کاهش میزان عمومی ازدواج ثبت شده است.
اما فراوانی ازدواج در استان ها و شهر های مختلف کشور متفاوت است. «بررسی پراکنش جغرافیایی ازدواج نشان می دهد از سال ۱۳۸۰ تا ۱۳۹۸ استان های تهران خراسان رضوی فارس خوزستان سیستان و بلوچستان آذربایجان غربی و شرقی و اصفهان بیشترین ثبت ازدواج و استان های سمنان ایلام خراسان جنوبی کهگیلویه و بویراحمد کمترین آمار ثبت ازدواج را به خود اختصاص داده اند. البته بررسی نسبت ازدواج ها به جمعیت هر استان استان های خراسان شمالی اردبیل و کردستان را در صدر بیشترین سهم از ازدواج های ثبتی نسبت به جمعیت استان خود قرار می دهد و استان های سمنان اصفهان البرز و تهران کمترین ازدواج را نسبت به جمعیت خود ثبت کرده اند.»
سن ازدواج در شرق و مرکز کشور پایین تر از غرب و جنوب کشور
سن ازدواج فاکتور دیگری است که در این گزارش به آن پرداخته شده است. «براساس ماده (۱۰۴۱) قانون مدنی سن قانونی ازدواج برای دختران ۱۳ سال و بزرگ تر و پسران ۱۵ سال و بزرگ تر بیان شده و ازدواج زیر این سن منوط به اجازه ولی و تشخیص دادگاه است. البته میانگین سن ازدواج جوانان بالاتر از حداقل سن امکان ازدواج است.»
میانگین سن ازدواج برای دختران در اولین ازدواج شان در سال ۹۰ عدد ۲۳.۴ بوده. این عدد در سال ۱۴۰۲ به ۲۴ سال رسیده است. از سویی میانگین سن ازدواج پسران در اولین ازدواج شان در سال ۹۰ عدد ۲۶.۷ سال است در حالی که در سال ۱۴۰۲ به ۲۸.۳ سال رسیده است.
رشد میانگین سن ازدواج سال ۱۳۶۵ که برای زنان ۱۹.۸ و برای مردان ۲۳.۶ گزارش شده با میانگین سن ازدواج در سال ۱۴۰۲ و در بازه زمانی ۳۷ سال حدود ۲۰/۵ درصد افزایش داشته که این روند افزایشی در مناطق روستایی شیب بیشتری داشته است.
میانگین سن ازدواج در شهرستان ها با میانگین استان ها بسیار متفاوت است؛ به گونه ای که میانگین سن اولین ازدواج برای دختران در شهرستان های کشور از حدود ۱۸/۹ سال تا ۲۷/۹ سال پراکندگی دارد و برای پسران نیز از ۲۲/۱ سال تا ۳۰/۴ سال متفاوت است. این در حالی است که میانگین سن ازدواج دختران و پسران در سطح استان های کشور در بازه (۲۶/۳ – ۲۱/۷ سال) و (۲۸/۹ – ۲۴/۷ سال) ثبت شده است. یعنی تفاوت ها در سطح شهرستان تقریبا دوبرابر نوسانات سطح استانی است. همچنین ازدواج در شهرستان های واقع در شرق و تا حدی مرکز کشور به طور کلی در سنین پایین تری اتفاق می افتد؛ درحالی که سن ازدواج در شهرستان های غربی و جنوب غربی به طور کلی بالاتر است. این گزارش با اشاره به این موضوع رفع موانع ازدواج بهنگام در غرب کشور را جزو راهکار های پیشنهادی خود به ارگان های مربوطه می داند.
«بررسی ها نشان می دهند در سال ۱۴۰۱ در تهران ایلام و فارس بالاترین میانگین سن ازدواج مردان (۳۰/۳ ۲۹/۷ و ۲۹/۷ سال) و در تهران البرز و ایلام بالاترین میانگین سن ازدواج زنان (۲۶/۸ ۲۶/۲ و ۲۶/۱ سال) ثبت شده است. در مورد سن ازدواج مردان در استان های البرز کهگیلویه و بویراحمد و کرمانشاه و زنان در استان های گیلان کرمانشاه و فارس در رتبه های بعدی بالاترین سن ازدواج قرار دارند. همچنین استان های یزد خراسان شمالی خراسان رضوی خراسان جنوبی و سیستان و بلوچستان پنج استانی هستند که کمترین میانگین سن ازدواج برای مردان و زنان در آن ثبت شده است.»
بررسی هایی که روی مردان و زنانی که همسران شان را بر اثر طلاق یا فوت از دست داده اند نشان می دهد مردان بدون همسر بر اثر طلاق یا فوت تمایل بیشتری به ازدواج مجدد دارند تا زنان همسر از دست داده.
کاظمی پور در خصوص بالا رفتن سن ازدواج در میان دختران معتقد است این افزایش به دلیل تحصیلات و بالا رفتن سواد در میان آنان است. «در دختران دلیل افزایش سن ازدواج افزایش سواد و تحصیلات است. آن موقع ششم ابتدایی ترک تحصیل می کردند و به زور شوهرشان می دادند الان در اقصا نقاط کشور خانواده ها دوست دارند دختران شان دانشگاه بروند. تغییر رویکرد اتفاق افتاده وقتی دختری می خواهد دانشگاه برود بالطبع ترک تحصیل نمی کند. دیگر ششم ابتدایی یا کلاس نهم درس را رها نمی کند. در ۱۲ سال تحصیل خواستگار که آمد می گویند دخترمان می خواهد ادامه تحصیل بدهد. تحصیل برای دختر و پسر شده اولویت. شغل همین طور. هم دختران می خواهند شغل خوب داشته باشند و هم پسران. این ها عواملی است که اسمش را می گذاریم شاخص های توسعه. بهبود شاخص های توسعه دارد اتفاق می افتد. افزایش شهرنشینی افزایش سابقه تحصیلات افزایش ارتباطات افزایش دسترسی به شبکه های اجتماعی افزایش آگاهی ها. این ها همه در این قضیه دخیل اند. تاخیر در ازدواج اگر به دلیل توانمندسازی دختران باشد مثبت است اما اگر به دلیل هزینه ازدواج باشد یا اینکه کسی نباشد برای ازدواج این مساله است.»
کاهش ۹۸ درصدی جوانی جمعیت از سال ۷۰ تا ۹۵
اختلاف سن بین دو شریک زندگی از مسائلی است که در این تحقیق مورد توجه قرار گرفته است. به رغم کم شدن نرخ ازدواج سهم ازدواج های با اختلاف سنی بالا افزایش یافته است. در یک دهه گذشته به رغم کاهش نرخ ازدواج ازدواج با اختلاف سنی ۲۰ – ۱۶ و ۱۵ – ۱۱ سال با رشد مثبت همراه بوده است. این گزاره به معنای مضیقه ازدواج برای گروهی از دختران همسال با پسرانی است که با دختران بسیار کوچک تر از خود ازدواج می کنند. نکته دیگر اینکه در سال ۱۴۰۱ بیشترین ازدواج ثبتی با فراوانی ۱۹۱۷ رخداد و با اختلاف سنی حداقل ۱۲ سال به ازدواج دختران زیر ۱۵ سال با پسران ۲۵ سال مربوط می شود. ازدواج دختران ۱۶ سال با پسران ۲۶ سال و دختران ۱۸ سال با پسران ۲۸ سال با فراوانی ۱۹۱۲ و ۱۸۴۸ رخداد به ترتیب در نوبت های بعدی قرار دارند. به عبارتی می توان گفت؛ در میان ازدواج های با اختلاف سنی رو به افزایش این الگو ها بیشترین فراوانی را داشته اند.
نسبت جوانی جمعیت با استفاده از فرمول ورتهایم به دست می آید و به نسبت افراد در گروه سنی کمتر از ۱۵ سال به کل جمعیت اطلاق می شود که اگر بیشتر از ۴۰ باشد به معنای جوانی جمعیت کشور بوده و اگر زیر ۴۰ باشد نشان دهنده فاصله گرفتن تناسب جمعیتی جامعه از دوره جوانی است. از سال ۱۳۷۰ تا سال ۱۳۹۵ نسبت جوانی جمعیت با کاهش حدود ۹۸ درصد روبه رو بوده است.
ازسوی دیگر نسبت جمعیت جوان در سن ازدواج به کل جمعیت نیز از سال ۱۳۸۵ با کاهش روبه رو بوده است. به عبارتی این استنباط وجود دارد که ازدواج صرفا به واسطه عوامل اقتصادی فرهنگی و اجتماعی با افول روبه رو نبوده بلکه جمعیت جوان در سن ازدواج نیز کاهش پیدا کرده و به تبع آن میزان ازدواج ها نیز روند کاهشی داشته است. بر این اساس نسبت ازدواج های ثبت شده به جمعیت جوان کشور می تواند توضیح دهنده این فرض باشد.
مرکز آمار ایران سن جوانی را ۲۴ – ۱۵ سال تعریف کرده است اما شورای عالی جوانان کشور که جوانی را ۲۹ – ۱۵ سال تعریف کرده بود در سال ۱۳۹۸ سن جوانی را ۳۵ – ۱۸ سال بیان کرده است. در گزارش پیش رو که نسبت ازدواج به سن جوانی حایز اهمیت است با توجه به امکان ازدواج جوانان زیر ۱۸ سال و بالا بودن آمار ازدواج افراد ۱۹ – ۱۵ سال سن جوانی را ۳۵ – ۱۵ سال در نظر گرفته تا نسبت به دست آمده خطای کمتری داشته باشد. البته باید نسبت به تغییر تعریف سن گروه جوانان با توجه به مستندات دینی و علمی و تحولات اجتماعی تصمیم واحدی اتخاذ شود.
در ادامه این بحث در بخش دیگری از گزارش آمده است: «بیشترین تغییر در نگرش ذهنی مربوط به ازدواج بالای ۳۰ سال بوده که از سال ۱۳۸۲ تا ۱۳۹۸ حدود ۱۶۸ درصد افزایش داشته است. گفتنی است نتایج پیمایش هایی که در سال های اخیر انجام گرفته نیز افزایش نگرش مثبت به ازدواج در سنین بالاتر برای پسران را تایید کرده اند.».
اما این بحث در مورد سن ازدواج دختران صادق نیست. «در مورد سن مناسب ازدواج دختران طی سال های مورد بررسی حداقل ۸۵ درصد از جامعه بازه سنی ۲۵ – ۱۶ سال را مناسب ترین سن ازدواج اعلام کرده اند. البته روند نگرش به ازدواج در این سن کاهشی بوده اما همچنان انتخاب اول جامعه برای ازدواج است. از سوی دیگر نگرش جامعه نسبت به ازدواج بالای ۲۶ سال با افزایش روبه رو بوده اما در بیشترین حالت خود به حدود ۱۲ درصد رسیده است. نتایج پیمایش هایی که در سال های اخیر انجام شده نیز افزایش نگرش مثبت به ازدواج در سنین بالاتر برای دختران را تایید کرده اند اما گزاره غالب نگرش مثبت به ازدواج زیر ۲۵ سال دختران است.»
معیار انتخاب همسر از اخلاق و ایمان تا زیبایی و درآمد بالا
وقتی جدول های گزارش پیش رو را مشاهده می کنیم تغییرات مشهودی در سال های اخیر نسبت به اوایل دهه نود می بینیم. الگو ها و معیار های همسرگزینی تغییرات شگرفی کرده است. باتوجه به تغییر سبک زندگی مسائل مادی در جایگاه های بالاتری از اهمیت قرار گرفته اند و این امر در ملاک های دختران در قالب اولویت اشتغال و مسائل مالی خود را نشان داده و در مورد پسران با اولویت یافتن جذابیت های ظاهری نمود پیدا کرده است. علاوه بر این اولویت ایمان به سمت اخلاقیات تغییر کرده و دینداری در رده های پایین تری از اولویت قرار گرفته است.
در مورد ملاک های انتخاب همسر می توان گفت که تقریبا تا دهه ۹۰ شاخص های اعلام شده در دسته بندی مشابهی قرار دارند به گونه ای که «اخلاق و ایمان» یا مصادیقی از آن در بین سه گزینه اول ملاک های انتخاب همسر برای پسران و دختران وجود دارد. البته باید به این نکته توجه داشت که جامعه آماری که در پیمایش های مختلف مورد پرسش قرار گرفته اند؛ عموما افراد ۱۵ سال به بالا بوده اند اما در پیمایش سال ۱۳۹۷ جامعه آماری جوانان هستند و نتایج این بررسی نیز اندکی با دیگر پیمایش ها متفاوت است به گونه ای که برای پسران «جذابیت ظاهری و تفاهم» و برای دختران «تفاهم و درآمد مناسب» نیز در بین سه اولویت اول قرار گرفته است. این درحالی است که در پیمایش ملی خانواده که با اختلاف یک سال در سال ۱۳۹۸ منتشر شده است «زیبایی و آراستگی» و «درآمد بالا» هر دو در اولویت سیزدهم قرار داشته اند.
به عبارتی می توان گفت بین ملاک های جوانان در انتخاب همسر و ملاک های کل جامعه اندکی تفاوت وجود دارد.
نکته دیگر اینکه از سال ۱۳۹۴ «اهمیت پیدا کردن شغل و درآمد» به عنوان یکی از اولویت های اصلی و اولیه در انتخاب همسر نشان از تغییرات نگرشی قابل توجه در جامعه است چراکه یک ویژگی مادی در اولویت شاخص های انتخاب همسر قرار گرفته است. البته این تغییر رویکرد دو بستر اجتماعی قابل توجه دارد. مورد اول تغییر سبک زندگی مردم و افزایش تمایلات مادی و مورد دوم بالا رفتن چالش های اقتصادی در جامعه است که نگرانی از آینده اقتصادی را افزایش داده و فرد را به سمت اولویت دهی به ملاک های اقتصادی سوق می دهد.
در نتیجه ای که این تحقیق در این بحث گرفته آمده است: «به رغم ابهام در شاخص ها و تفسیرپذیر بودن آن ها که نیاز به بازنگری در شاخص های مورد بررسی و رصد را ضروری می کند می توان گفت دو اولویت اول انتخاب پسران مولفه های انسانی فطری و ایمانی است و این گزاره به مثابه فرصتی برای کمک به استحکام خانواده محسوب می شود. در مورد دختران این رویه در سال های ۱۳۹۴ و ۱۳۹۷ اندکی متفاوت بوده به گونه ای که اشتغال به عنوان یک مولفه مادی در صدر ملاک ها قرار گرفته که می توان آن را منبعث از مشکلات اقتصادی جامعه دانست. البته در سال ۱۳۹۷ جوانان جذابیت های ظاهری را در بین سه اولویت اول انتخاب همسر مناسب برای پسران بیان کرده اند و این نشان از افزایش رویکرد مادی آنان در ملاک های انتخاب همسر است. نکته دیگر در مورد هنجار همسریابی جوانان تغییر واکنش جامعه در حوزه کارکرد عاطفی خانواده است به گونه ای که از گزینه اخلاق خوب به مهربانی تفاهم و عشق رسیده است. برون ریزی تمایل به عشق در ملاک های انتخاب همسر ناشی از تمایل ذهنی به وجود عشق رمانتیک در ازدواج هاست.»
نویسندگان این تحقیق معتقدند: «پررنگ شدن عشق رمانتیک بدون در نظر گرفتن ارزش های عقلی و پررنگ شدن جنبه های غریزی و مادی مواجهه زوجین را با طلاق افزایش می دهد.» اما آیا واقعا این حجم از تغییر و تفاوت از معیار های دهه شصتی ها به دهه هفتادی و بعضا هشتادی ها نشان از پایین بودن عقلانیت در آنهاست و باعث بالا رفتن آمار طلاق در نسل آن ها می شود؟ این تفاوت نگاه دو نسل متفاوت است نسبت به هم. نسل پیشین که در اوایل دهه ۹۰ در سن ازدواج بودند کمتر به ظاهر اهمیت می دادند و نسل دیگر اواخر همان دهه جذابیت ظاهری و عشق رومانتیک را دارای اهمیت بیشتری می دانند.
اما کاظمی پور در خصوص این تغییر معیار ها معتقد است: «این ها درست است اما این متعاقب تحلیل اول است که اشتباه است. این نگاه می خواهد کاهش ازدواج را توجیه کند. ما تغییر سبک زندگی و دایره همسرگزینی را داریم. دختر ها سختگیرتر شدند طلاق بیشتر شده اما این ها باعث نشده ازدواج کم شود. براساس آماری که من دارم می بینم کاهش ازدواج رخ نداده است.»
هر چه کم سن تر ازدواجی تر
وقتی با جوانان؛ دختران و پسران در خصوص ازدواج صحبت می کنیم به این نکته می رسیم که هر چه سن آن ها کمتر باشد علاقه بیشتری به ازدواج دارند و راحت تر می توانند حتی ازدواج کنند. این مساله با بالا رفتن سن پیچیده تر می شود. وسواس فکری در انتخاب بالا می رود و افراد فکر می کنند باید بیشتر از گذشته روی این قضیه حساس باشند تا ازدواج بهتری داشته باشند. این تحقیق نیز با تاکید بر این گزاره معتقد است: «هر چه سن جوانان کمتر باشد ضرورت ازدواج را بیشتر احساس می کنند. درصد موافقان و کسانی که نظر بینابینی داشته تا سن ۲۹ سالگی تغییر چندانی نداشته اما از سن ۳۰ سال به بالا درصد موافقت با ضرورت ازدواج کم شده است. به عبارتی می توان گفت؛ سن ۳۰ سال نقطه تغییر نگرشی در این بُعد به حساب می آید.»
همین طور در ادامه به ارتباط افزایش سن ازدواج و افزایش زیست مجردی اشاره می کند؛ «افزایش سن در ازدواج نه تنها کارکرد های خانواده را تحت الشعاع قرار می دهد بلکه احتمال زیست مجردی را نیز افزایش می دهد بنابراین می توان گفت مساله افزایش میانگین سن ازدواج در سال های آینده مساله کاهش نرخ ازدواج را تقویت خواهد کرد.».
اما این بحث در مناطقی که ازدواج قومی و فامیلی دارند کمتر دیده می شود به طوری که تاثیر ازدواج های هم قومی بر کاهش میانگین سن ازدواج مثبت بوده به گونه ای که ازدواج هایی که زوجین متعلق به یک قوم بوده اند در سنین پایین تر رخ داده است.