راهبرد‌ها و سیاست‌های امنیت انرژی

در یک پژوهش بررسی شد؛

به گزارش گروه پژوهش خبرگزاری علم و فناوری آنا، نیاز به انرژی یکی از مهمترین مسائل مؤثر در تعیـین رفتار و سیاست کشور‌های مختلف در سطح ملی و بین‌المللی است. سابقه اهمیت راهبردی انرژی به دوران پس از انقلاب صنعتی برمی‌گردد، زمنی که انرژی موتور محرک فرایند صنعتی‌شدن، و بعدتر فراینـد مدرانیزسیون و رشد مطرح شد.

پژوهشگران در مقاله‌ای با عنوان «مطالعه تطبیقی راهبردها و سیاست‌های امنیت انرژی کشورهای منتخب و درس‌آموخته‌هایی برای ایران» به این موضوع اشاره کرده‌اند که بی‌تناسبی روزافزون میان تولید و مصرف انرژی در جهان، بالا بودن قیمت‌های انرژی، جایگاه انرژی در توسعه کشور‌های صنعتی و نیاز روزافزون به نفت و گاز در کشور‌های توسعه‌یافته از یک‌سو و ترس از تخلیه منابع در آیندهای نزدیک و نگرانی‌ها از اثرات سیاسی- اجتماعیِ احتمالیِ ناشی از تغییرات اقلیمی، از سویی دیگر، جهان را وادار ساخته است تا امنیت انرژی را در ادبیات امنیت جهانی وارد و درباره چگونگی بهبـود آن راهکار‌هایی را کسب کند.

* مفهوم امنیت انرژی

این پژوهش مطرح می‌کند که امنیت انرژی مطالعاتی، معانی بسیار و چند بعدی دارد؛ بنابراین باید انتظار داشت که مفهوم امنیت انرژی به شدت وابسته به زمینه استفاده شده مثل شرایط ویـژه کشور، سطح توسعه اقتصادی، درک ریسک، پایداری سیستم انرژی و مسائل ژئوپلتیکی است.

به زعم این پژوهش پژوهشگران زیادی بـه تعریف امنیت از منظر بافت و بستر جغرافیایی کشور پرداخته‌اند. به نظر می‌رسد مسائل کلیدی و عدم قطعیت‌های جدی در حوزه امنیت انرژی در ایران وجود دارد که در اسناد راهبردی به آن پاسخ داده نشده است.

در این پژوهش آمده است که به طور کلی هنوز سند راهبردی انرژی که کلیه مؤلفه‌های مؤثر مانند مؤلفه‌های سیاسی، امنیتی، بین‌المللی، امنیت انرژی، کسب بیشترین ارزش افزوده، صیانت از مخازن، اشتغال‌زایی، توسعه فناوری، کسب بازار‌های تجارت انرژی و به طبع آن نقشه راه انرژی کشور ترسیم شده باشد، تدوین و تصویب نشده است.

* توسعه صنعت انرژی کشور

به گفته این پژوهش با وجود راهبرد کلان و جامع در زمینه توسعه صنعت انرژی کشور، امنیت انرژی کشور نیز تأمین خواهد شد. هر چند شورای انرژی کشور در سال ۱۳۹۶، سند ملی راهبردی انرژی کشور منتشر کرد ولی این سند پوشش‌دهنده همه موارد فوق نیست.

این نوشته بیان می‌کند که بر این مبنا به نظر می‌رسد تدوین سند راهبردی جامع انرژی، از تجارب کشور‌های پیشرو و همتراز در حوزه امنیت انرژی استفاده و اسناد راهبردی آنها مطالعه شود.

* سیاست ملی انرژی آمریکا

در این پژوهش آمده است که آمریکا سیاست ملی انرژی خـود در ماه مه ۲۰۰۱ منتشر کرد. در چارچوب این سیاست، امنیت انـرژی از اولویت‌های مسلم سیاست تجاری و سیاست خارجی آمریکا شناخته می‌شد.

* سیاست ملی انرژی روسیه

این پژوهش بیان می‌کند که روسیه دومین صادرکننده بزرگ نفت در دنیا – پـس از عربستان سعودی – کنترل بیش از یک چهارم از منابع اثبات شده گاز جهان در اختیار دارد. دولت روسیه در نوامبر سال ۲۰۰۳ نسخه مقدماتی استراتژی انرژی تا سال ۲۰۲۰ را تهیه و آن را به تصویب هیئت دولت رساند.

* سیاست ملی انرژی دانمارک

به زعم این پژوهش با مرور راهبرد‌های امنیت انرژی دانمارک می‌توان گفت آشکارترین عاملی که سبب چنین پیشرفتی شده است. رهبری سیاسی نیرومند و سازوکار‌های سیاست‌گذاری خوب و همسازی است کـه هدفشان بهبود بهره‌وری انرژی و ترویج انرژی‌های تجدیدپذیر بوده اسـت.

* سیاست ملی انرژی ژاپن

این پژوهش بیان می‌کند که قانون اصلی سیاست انرژی ژاپن مورد اهمیت برای ژاپن تأکید دارد: امنیت عرضه با ثبات انرژی؛ تضمین پایداری زیست‌محیطی؛ بهره‌برداری از مکانیزم‌های بازار برای کنترل قیمت‌گذاری و جریان انرژی.

* سیاست ملی انرژی عربستان

به گفته این پژوهش عربستان فاقد سند ملی در زمینه انرژی یا امنیت انرژی است، ولی بر مبنای سند چشم‌انداز ۲۰۳۰ جهت اصلی سیاست‌های انرژ عربستان، کاهش اتکا به درآمد‌های نفتی و افزایش مشارکت بخش خصوصی در توسعه انرژی‌های تجدید پذیر و صنایع نفت و گاز است.

* سیاست ملی انرژی ترکیه

در تحلیل پژوهش حاضر ترکیه به دلیل ظرفیت‌های جغرافیایی، همچون داشتن دو تنگه راهبردی، قرار گرفتن در مجاورت دریای اژه، دریای سیاه و دریای مدیترانه، وجود ذخایر عظیم انرژی در کشورهای همسایه ترکیه و نیز قرارگرفتن در دالان طبیعی برای ورود به اروپا به یکی از راهبردی‌ترین راه‌های انتقال انرژی به اتحادیه اروپا تبدیل شده است.

* سیاست ملی انرژی عراق

در این پژوهش به این نکته اشاره شده است که کشور عراق به دلیل مشکلات داخلی و ناآرامی‌هایی که طی دو دهه اخیر تجربه کرده است نتوانسته فضـایی برای تدوین سیاست‌ها و راهبرد‌های انرژی و امنیت انرژی فراهم کند ولی در سال‌های اخیر با کمک بانک جهانی «راهبرد ملی یکپارچه انرژی» خود طراحی کرده است کـه به نظر می‌رسد می‌تواند تا حدودی این کشور را از سردرگمی راهبردی، در حوزه سیاستگذاری انرژی و امنیت انرژی نجات دهد.

* سیاست ملی انرژی رژيم صهيونيستی

این پژوهش بیان می‌کند که در رژیم صهیونیستی، کمیسیونر نفت به همراه شورای نفت، مسئولیت اصل تنظیم همه فعالیت‌های بالادستی نفت و گاز را بر عهده دارند. دیگر نهادهای تنظیمی، همچون وزارت حفاظت محیط زیست، سازمان گاز طبیعی و خدمات عمومی، مسئول تنظیم امور زیست‌محیطـی و جنبه‌های مختلف فعالیت‌های میانرده و پایین‌دستی‌اند.

* سیاست ملی انرژی قطر

به زعم این پژوهش قطر یکی از بازیگران مهم بازار جهانی گاز طبیعی است. این کشور بزرگترین صادرکننده گاز طبیعی مایع و میزبان بزرگترین تأسیسات گاز به مایعات در جهان است.

در ادامه این پژوهش به این مهم اشاره می‌کند که کشور قطر اسناد یا سیاست‌های مشخصی در زمینه امنیت انرژی ندارد ولی جهت‌گیری راهبردی این کشور در حوزه انرژی، به حداکثر رساندن بالاترین مقادیر ناشی از فرایند استخراج میادین نفتی و گازی قطر است.

* دلایل پیشرفت و مقایسه کشور‌های پیشرو در حوزه امنیت انرژی

بنابر مطالعه تطبیقی این پژوهش و مقایسه کشور‌های پیشرو در حوزه امنیت انرژی با کشور‌های مورد مطالعه دیگر، می‌توان توجه مستمر دولت‌ها و درک ضرورت ارتقای امنیت انرژی در ذهن دولت‌مردان؛ توجه برنامه‌ریزان و سیاست‌گـذاران بـه تغییرات مفهوم و ابعاد امنیت انرژی و بازنگری راهبرد‌ها بـا توجه به شرایط جدید پیش رو؛ توجه به بافت و ظرفیت‌های هر منطقـه در سیاست‌گـذاری در حوزه امنیت انـرژی، هماهنگی، سازگاری و هم‌راستایی سیاست‌ها و راهبردهای تدوین شده؛ و سازوکار‌های پیگیری و نظارت مشخص برای تقویت امنیت انرژی از دلایل پیشرفت آنها در بهبود عملکرد امنیت انرژی نام برد.

* سیاست ملی انرژی در ایران

این پژوهش بیان می‌کند که تحریم اقتصاد ایران از سوی غرب موجب فقـدان دسترسی ایران به درآمدهای نفتی، نبود سرمایه‌گذاری شرکت‌های بین‌المللی نفتی در بخش انرژی ایران و تحریم فناوری‌های کلیدی صنعت نفت و گاز کشور شده است و در نتیجه شرایط ایران را در بخش انرژی با کشور‌های دیگر متفاوت کرده است، ولی به نظر می‌رسد بررسی تطبیقی سیاست‌های امنیت انرژی کشور‌های پیشرو و همسایگان منطق‌های ایران، درس‌آموخته‌هایی برای ایران دارد.

به زعم این پژوهش توجه به این درس‌آموخته‌ها الزاماً منافاتی با شرایط تحریم ایران ندارد. زیرا ایران در شرایط تحریم نیز می‌تواند سازوکار بهبود امنیت انرژی خود به بازار واگذار نکند، اسناد سیاستی امنیت انرژی خود را تدوین و بازنگری کند و تنوع در سبد انرژی به عنوان راهبردی اساسی در امنیت انرژی درنظر بگیرد، مدیریت مصرف انرژی و بهینه‌سـازی به عنوان اولویت راهبردی که تقریباً، تمام کشور‌های موفق به آن توجه داشته‌اند، در نظر بگیرد و دیپلماسی خارجی انرژی خود با کشور‌های همسایه و چین و هند ادامه دهد.

* درس‌آموخته‌های راهبردهای امنیت انرژی کشور‌های منتخب برای ایران 

در این پژوهش به مهمترین درس‌آموخته‌های راهبردهای امنیت انرژی کشور‌های منتخب برای ایران اشاره شده است:

• واگذار نکردن سازوکار بهبود امنیت انرژی به بازار: با بررسی راهبرد‌ها و سیاست‌های کشور‌های منتخب در حوزه امنیت انرژی می‌توان گفت که هیچکدام بهبود امنیت انرژی را به بازار واگذار نکرده‌اند و تجربه آنها اهمیت مداخله‌های راهبردی و سیاستی حکومت‌ها نشان می‌دهد؛
• تنوع‌بخشی: تکیه به تنوع‌بخشی به عنوان یکی از ارکان مهم امنیت انرژی است؛
• توجه به تدوین اسناد راهبردی انرژی و بازنگری آن به صورت منظم: تقریباً تمام کشـور‌های مورد بررسی به لزوم تدوین اسناد راهبردی انرژی پی برده‌اند؛
• توجه به ابعاد زیست‌محیطی: تمرکز و راهبرد کشور‌ها در ابتدا بر امنیت تأمین انرژی بود؛
• دیپلماسی خارجی کارامد: توجـه بـه دیپلماسی خارجی کارامد در بخش انرژی یکی از ابعاد دیگر سیاست‌های امنیت انرژی کشور‌های منتخب بوده است که شامل ترویج همکاری بـین‌المللی علمی و فناورانه در حوزه انرژی، بهبود ابزارهای سیاست خارجی و مکانیسم‌های تعامل با سازمان‌های مهم بین‌المللی بخش انرژی بوده است.
• توجه به تأمین امنیت انرژی در شرایط بحرانی: با توجه به محیط پیچیده و پرتنش امنیتی آینده پـیش رو در جهان و منطقه، ضرورت تدوین راهبردها و سیاست‌های اقتضایی در حوزه امنیت انرژی در برخورد با سناریو‌های بدبینانه مانند تنازع‌ها یا بحران‌های نفتی ضروری به نظر می‌رسد.
• توجه بـه انقلاب شیل و منابع هیدروکربوری غیرمتعارف: با مرور راهبرد‌های کشور‌های منتخب در این مطالعه به ویژه کشور آمریکا، روند افزایش توجه بـه منابع غیرمتعارف نفتی در سیاست‌های انرژی این کشور‌ها مشاهده می‌شود.

این پژوهش به کوشش علیرضا نصر اصفهانی (دکترای آینده‌پژوهی، مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور) و ناصر باقری‌مقدم (استادیار، گروه سیاست فناوری نواوری تهران) انجام شده است.