همانندجویی در پایاننامهها و مقالات علمی میزان شباهت متن شما با منابع موجود را نشان میدهد و کاهش آن برای حفظ اعتبار علمی و جلوگیری از سرقت ادبی ضروری است. با استفاده از روشهای صحیح مانند بازنویسی دقیق و استناددهی مناسب میتوان این درصد را به میزان قابل قبول رساند.

همانندجویی چیست؟
همانندجویی که با اصطلاحاتی چون مشابهتیابی یا Plagiarism Detection نیز شناخته میشود فرآیندی است که طی آن یک متن علمی یا پژوهشی با انبوهی از متون دیگر اعم از مقالات منتشر شده پایاننامهها کتابها محتوای وب و پایگاههای اطلاعاتی مقایسه میگردد. هدف اصلی از این فرآیند شناسایی و گزارش بخشهایی از متن است که شباهت قابل توجهی با منابع پیشین دارند. این شباهت میتواند در حد کلمات عبارات جملات یا حتی پاراگرافهای کامل باشد. سیستمهای همانندجو با الگوریتمهای پیچیده تطابقهای متنی را تشخیص داده و درصدی کلی از میزان شباهت کل متن ارائه میدهند. این درصد نشاندهنده حجمی از نوشتار شماست که به صورت مستقیم یا با تغییرات جزئی از منابع دیگر گرفته شده است. درک صحیح از همانندجویی صرفاً شناسایی کپی مستقیم نیست بلکه شامل تشخیص بازنویسیهای ضعیف و استفاده بدون ارجاع از ایدهها و ساختارهای فکری دیگران نیز میشود. این فرآیند یک ابزار حیاتی در محیطهای دانشگاهی و پژوهشی برای تضمین اصالت آثار و رعایت حقوق مالکیت فکری است. با این حال مهم است بدانیم که وجود درصدی از همانندی به ویژه در متون علمی که بر مبنای دانش پیشین بنا میشوند اجتنابناپذیر است؛ آنچه اهمیت دارد کنترل این درصد و اطمینان از اینکه شباهتهای موجود ناشی از استناددهی و نقل قول صحیح است نه سرقت علمی.
چرا کاهش درصد همانندی مهم است؟
کاهش درصد همانندی در متون علمی به ویژه در پایاننامهها و مقالات نه تنها یک الزام آکادمیک است بلکه پیامدهای مثبت و مهمی برای نویسنده و اعتبار اثر او دارد. بالا بودن درصد همانندی میتواند به سرعت اعتبار علمی یک پژوهشگر را زیر سوال برده و دستاوردهای ماهها یا سالها تلاش او را بیارزش جلوه دهد. در مقابل متنی با درصد همانندی پایین و کنترل شده نشاندهنده عمق درک نویسنده از موضوع توانایی او در تحلیل و ترکیب اطلاعات و مهارتش در بیان مفاهیم به زبان خودی است. این موضوع به طور مستقیم بر پذیرش اثر در مجلات معتبر یا تصویب پایاننامه برای دفاع تأثیر میگذارد. علاوه بر این رعایت اصول نگارش علمی و اجتناب از کپیبرداری بخشی از اخلاق حرفهای در دنیای پژوهش محسوب میشود. در ادامه به تفصیل به دلایل کلیدی اهمیت کاهش همانندی میپردازیم و توضیح میدهیم که چگونه این کار به تقویت جایگاه علمی شما کمک میکند.
افزایش اعتبار علمی متن
اعتبار علمی یک متن پژوهشی به میزان اصالت نوآوری و پشتوانه مستند آن وابسته است. هنگامی که درصد همانندی یک پایاننامه یا مقاله پایین باشد و شباهتهای موجود به درستی مستند شده باشند این امر نشاندهنده آن است که نویسنده وقت کافی برای مطالعه عمیق منابع درک مفاهیم و بازپروری آنها به زبان و سبک نگارشی خود صرف کرده است. چنین متنی صرفاً گردآوری اطلاعات نیست بلکه محصول تفکر و تحلیل مستقل نویسنده است. در نتیجه خوانندگان داوران و اساتید راهنما به اصالت کار اطمینان بیشتری پیدا کرده و ارزش علمی آن را بالاتر میدانند. پایین بودن درصد همانندی در واقع مهر تأییدی بر تسلط نویسنده بر موضوع و توانایی او در تولید دانش جدید یا ارائه دیدگاهی نو از دانش موجود است. این اعتبار نه تنها برای خود اثر بلکه برای نویسنده آن نیز جایگاه مستحکمی در جامعه علمی ایجاد میکند.
جلوگیری از اتهام به سرقت ادبی یا علمی
یکی از جدیترین پیامدهای درصد همانندی بالا خطر متهم شدن به سرقت ادبی یا علمی (Plagiarism) است. سرقت ادبی به معنای استفاده از ایدهها کلمات جملات یا ساختارهای فکری دیگران بدون ذکر منبع و به گونهای است که به نظر برسد این محتوا متعلق به خود نویسنده است. سیستمهای همانندجو ابزارهایی برای شناسایی این شباهتها هستند اما تشخیص نهایی سرقت ادبی بر عهده انسان (اساتید داوران یا کمیتههای اخلاق) است که با بررسی گزارش همانندی و نحوه استناددهی قضاوت میکنند. بالا بودن درصد همانندی حتی اگر بخشی از آن به دلیل عدم آشنایی با روشهای صحیح نگارش و استناد باشد میتواند سوءظن سرقت ادبی را برانگیزد. پیامدهای سرقت ادبی میتواند بسیار سنگین باشد از جمله رد شدن پایاننامه یا مقاله محرومیت از تحصیل یا فعالیت پژوهشی لغو مدارک علمی و آسیب جدی و جبرانناپذیر به شهرت و اعتبار حرفهای فرد. بنابراین کاهش درصد همانندی یک اقدام پیشگیرانه حیاتی برای محافظت از خود در برابر چنین اتهامات ویرانگری است.
افزایش شانس پذیرش
مجلات علمی معتبر و دانشگاهها معمولاً آستانه مشخصی برای درصد همانندی قابل قبول تعیین میکنند. رعایت این آستانه یک شرط اساسی برای پذیرش مقالات در ژورنالهای بینالمللی و داخلی و همچنین برای تصویب پایاننامهها جهت دفاع است. داوران و سردبیران مجلات اولین گام در بررسی یک مقاله را کنترل همانندی آن میدانند و مقالاتی که درصد بالایی از شباهت کنترل نشده با منابع دیگر دارند بدون بررسی بیشتر رد میشوند (Desk Rejection). به همین ترتیب دانشجویان مقاطع تحصیلات تکمیلی قبل از دفاع از پایاننامه خود ملزم به ارائه گواهی همانندی با درصد مورد تأیید دانشگاه هستند. با کاهش مؤثر درصد همانندی شما نشان میدهید که اثر شما از اصالت کافی برخوردار است و با استانداردهای علمی مطابقت دارد در نتیجه شانس پذیرش و چاپ مقاله یا موفقیت در فرآیند دفاع از پایاننامه را به طور قابل توجهی افزایش میدهید. این یک سرمایهگذاری ضروری برای اطمینان از به ثمر رسیدن تلاشهای پژوهشی شماست.
رعایت اخلاق حرفهای
یکی از ستونهای اصلی فعالیت علمی و پژوهشی رعایت اخلاق حرفهای است. این اصل ایجاب میکند که پژوهشگران در کار خود صداقت داشته باشند به دستاوردهای دیگران احترام بگذارند و سهم هر فرد یا اثری را در شکلگیری دانش جدید به درستی مشخص کنند. استفاده از محتوای دیگران بدون ارجاع مناسب یا تلاش برای پنهان کردن منبع اصلی مغایر با این اصول اخلاقی است و به عنوان نوعی بیصداقتی علمی تلقی میشود. کاهش درصد همانندی و اطمینان از استناددهی دقیق به تمامی منابع مورد استفاده نشاندهنده تعهد شما به رعایت این موازین اخلاقی است. این کار نه تنها از نظر قانونی و آکادمیک شما را در موقعیت امنی قرار میدهد بلکه به تقویت فرهنگ پژوهش مسئولانه و مبتنی بر اخلاق در جامعه علمی کمک میکند. پژوهشگری که به اصول اخلاق حرفهای پایبند است اعتبار و احترام بیشتری در میان همکاران و جامعه علمی کسب میکند و آثارش با اعتماد بیشتری مورد استناد قرار میگیرند.
افزایش قدرت نگارشی و تحلیلی
فرآیند کاهش درصد همانندی به ویژه از طریق بازنویسی (پارافریز) مؤثر یک تمرین عالی برای تقویت مهارتهای نگارشی و تحلیلی نویسنده است. هنگامی که مجبور میشوید مطلبی را که از منبعی خواندهاید به زبان و ساختار جملهبندی خودتان بیان کنید در واقع در حال پردازش عمیق آن اطلاعات هستید. این کار نیازمند درک کامل مفهوم اصلی توانایی تجزیه و تحلیل آن و سپس ترکیب مجدد آن با استفاده از دایره لغات و ساختارهای دستوری خودتان است. این فرآیند به مرور زمان توانایی شما را در فهم متون پیچیده استخراج ایدههای کلیدی و بیان آنها به شیوهای روشن و منسجم بهبود میبخشد. همچنین با تمرین بازنویسی سبک نگارشی منحصر به فرد خود را توسعه میدهید و از تقلید صرف فاصله میگیرید. این مهارتها نه تنها در نگارش پایاننامه و مقالات بلکه در تمامی جنبههای زندگی تحصیلی و حرفهای که نیاز به برقراری ارتباط مؤثر و تحلیل اطلاعات دارید ارزشمند خواهند بود.
درصد همانندجویی قابل قبول در دانشگاههای ایران
درصد همانندجویی قابل قبول برای پایاننامهها و رسالهها در دانشگاههای مختلف ایران ممکن است کمی متفاوت باشد اما به طور کلی یک محدوده استاندارد وجود دارد. این درصد معمولاً بر اساس سیاستهای داخلی هر دانشگاه و گاهی بسته به مقطع تحصیلی (کارشناسی ارشد یا دکتری) تعیین میشود. هدف از تعیین این آستانه اطمینان از اصالت پژوهش و جلوگیری از سوءاستفاده از آثار دیگران است. اکثر دانشگاههای کشور برای بررسی همانندی از سامانه همانندجو در وبسایت ایرانداک استفاده میکنند که یک پایگاه داده گسترده از پایاننامهها مقالات و مدارک علمی ثبت شده در ایران دارد. اطلاع از درصد دقیق مورد قبول دانشگاه محل تحصیل شما قبل از ارسال پایاننامه برای همانندییابی الزامی است زیرا عدم رعایت این درصد میتواند فرآیند دفاع را به تأخیر انداخته یا با مشکل مواجه کند. در ادامه به بررسی درصدهای مورد قبول در برخی از دانشگاههای مطرح ایران میپردازیم با این تأکید که همواره باید آخرین دستورالعملهای دانشگاه خود را ملاک قرار دهید.
درصد همانندجویی در دانشگاه شریف
دانشگاه صنعتی شریف به عنوان یکی از پیشروترین دانشگاههای کشور استانداردهای نسبتاً سختگیرانهای برای همانندجویی دارد. این دانشگاه برای بررسی همانندی متون علمی از جمله پایاننامهها و مقالات اغلب از ابزارهای معتبر بینالمللی مانند Ithenticate در کنار سامانههای داخلی استفاده میکند. طبق اطلاعات موجود در وبسایت کتابخانه مرکزی دانشگاه شریف میزان تشابه کلی قابل قبول برای متون ارسالی معمولاً زیر ۲۰ تا ۲۵ درصد اعلام میشود. اما نکته حائز اهمیت این است که حتی در این محدوده بخشهایی که درصد تشابه بالاتری (مثلاً ۳ درصد یا بیشتر در یک بخش خاص) دارند باید به دقت مورد بازبینی و بازنویسی قرار گیرند. بخشهایی با تشابه کمتر از ۳ درصد نیز توصیه میشود با تغییر کلمات و ساختار جملات درصد شباهتشان کاهش یابد. این رویکرد نشان میدهد که دانشگاه شریف علاوه بر درصد کلی به توزیع شباهت در متن نیز اهمیت میدهد و تأکید بر بازنویسی دقیق برای اطمینان از اصالت محتوا دارد.
درصد همانندجویی در دانشگاه تهران
دانشگاه تهران به عنوان یکی از بزرگترین و قدیمیترین دانشگاههای ایران نیز اهمیت زیادی به اصالت آثار علمی میدهد و از سامانه همانندجو در ایرانداک برای بررسی پایاننامهها استفاده میکند. درصدهای قابل قبول در این دانشگاه معمولاً بسته به مقطع تحصیلی متفاوت است. برای مقطع کارشناسی ارشد درصد همانندی قابل قبول عموماً زیر ۱۵ درصد تعیین میشود. این میزان به دانشجویان اجازه میدهد تا از منابع پیشین به درستی استفاده کرده و به آنها استناد کنند بدون اینکه متهم به کپیبرداری شوند. اما برای مقطع دکتری که انتظار میرود دانشجو سهم بیشتری در تولید دانش جدید داشته باشد حساسیتها بالاتر است و درصد همانندی قابل قبول ممکن است به زیر ۱۰ درصد نیز کاهش یابد. این تفاوت در درصدها نشاندهنده انتظار دانشگاه از عمق و اصالت پژوهش در مقاطع بالاتر است. دانشجویان دانشگاه تهران باید پس از دریافت گزارش همانندی از ایرانداک در صورت لزوم نسبت به کاهش درصد آن اقدام کرده و تأییدیه لازم را برای دفاع دریافت کنند.
درصد همانندجویی در دانشگاه شهید بهشتی
دانشگاه شهید بهشتی نیز همانند بسیاری از دانشگاههای کشور برای بررسی همانندی پایاننامهها و رسالهها از سامانه همانندجو در وبسایت ایرانداک بهره میبرد. فرآیند همانندییابی معمولاً توسط خود دانشجو پس از ثبتنام در سامانه انجام میشود و گزارش آن برای تأیید به دانشگاه ارائه میگردد. درصد همانندی قابل قبول در دانشگاه شهید بهشتی به طور کلی زیر ۳۰ درصد اعلام شده است. این آستانه نسبت به برخی دانشگاهها کمی بالاتر به نظر میرسد اما نکته مهم این است که حتی در صورت بالا بودن درصد همانندی (بالای ۳۰ درصد) دانشگاه راهکارهایی را پیشبینی کرده است. برای دانشجویان مقطع کارشناسی ارشد و دکتری که درصد همانندی اثرشان بالای ۳۰ درصد است امکان دفاع مشروط به ارائه تأییدیه استاد راهنما و شورای پژوهشی آموزشی واحد مربوطه وجود دارد. این تأییدیه باید مبنی بر رعایت اخلاق پژوهشی در پایاننامه یا رساله باشد. این سازوکار نشان میدهد که هرچند دانشگاه یک آستانه کلی تعیین کرده اما در موارد خاص با بررسی دقیقتر و تأیید مراجع ذیصلاح انعطافپذیری نیز وجود دارد هرچند که هدف اصلی همچنان تشویق به کاهش همانندی و افزایش اصالت اثر است.
روشهای کاهش درصد همانندجویی پایان نامه
کاهش درصد همانندجویی پایان نامه یک فرآیند چند وجهی است که نیازمند دقت حوصله و تسلط بر اصول نگارش علمی است. صرفاً استفاده از ابزارهای خودکار برای تغییر کلمات کافی نیست و ممکن است به کیفیت و وضوح متن آسیب بزند. مؤثرترین روشها بر پایه درک عمیق از محتوای منابع توانایی بیان مفاهیم به زبان خود و رعایت دقیق قواعد استناددهی بنا شدهاند. این فرآیند باید در طول نگارش پایان نامه و نه فقط در مراحل پایانی مورد توجه قرار گیرد. با برنامهریزی صحیح و بهکارگیری تکنیکهای مناسب از همان ابتدا میتوان از انباشت شباهتها جلوگیری کرد و در نهایت با کمترین مشکل مواجه شد. در ادامه به سه روش اصلی و کاربردی برای کاهش درصد همانندجویی پایان نامه میپردازیم که هر دانشجو باید بر آنها مسلط باشد تا اثری اصیل و با اعتبار علمی بالا ارائه دهد.
استفاده صحیح از نقل قول
نقل قول یعنی آوردن مستقیم یا غیرمستقیم کلام یا ایده از منبع دیگر بخش جداییناپذیری از نگارش علمی است. با این حال استفاده نادرست از آن یکی از دلایل اصلی افزایش درصد همانندی و احتمالاً اتهام سرقت ادبی است. نکته کلیدی در استفاده صحیح از نقل قول مشخص کردن دقیق منبع و تمایز دادن واضح آن از کلام خود نویسنده است. نقل قول مستقیم به معنای آوردن عین جملات یا عبارات از منبع اصلی است. در این حالت الزامی است که متن مورد نظر داخل علامت نقل قول (گیومه «») قرار گیرد و بلافاصله پس از آن منبع (شامل نام نویسنده سال انتشار و شماره صفحه در صورت لزوم) ذکر شود. استفاده بیش از حد از نقل قول مستقیم توصیه نمیشود زیرا نشاندهنده عدم توانایی نویسنده در بازپروری اطلاعات است و حجم زیادی از متن را اشغال میکند. نقل قول غیرمستقیم یا بازگویی (Paraphrasing) به معنای بیان ایده یا مفهوم از منبع اصلی به زبان خود نویسنده است. در این حالت نیازی به استفاده از گیومه نیست اما همچنان ذکر منبع اصلی الزامی است تا اعتبار ایده به صاحب آن برگردانده شود. استناددهی دقیق چه برای نقل قول مستقیم و چه غیرمستقیم نه تنها از همانندی ناخواسته جلوگیری میکند بلکه به اعتبار علمی کار شما میافزاید و نشان میدهد که پژوهش شما بر پایهای محکم از دانش پیشین بنا شده است.
بازنویسی محتوا یا پارافریز (Paraphrasing)
پارافریز یا بازنویسی مؤثرترین روش برای کاهش درصد همانندی و در عین حال حفظ مفهوم اصلی متن منبع است. این تکنیک شامل خواندن یک بخش از متن منبع درک کامل معنای آن و سپس نوشتن مجدد همان مفهوم با استفاده از کلمات ساختار جملات و سبک نگارشی خودتان است. پارافریز خوب صرفاً جایگزینی چند کلمه با مترادف نیست؛ بلکه نیازمند تغییرات ساختاری عمیق در جمله یا پاراگراف است. برای پارافریز موفق ابتدا متن اصلی را چندین بار بخوانید تا کاملاً آن را بفهمید. سپس بدون نگاه کردن به متن اصلی سعی کنید ایده را به زبان خودتان بنویسید. پس از نوشتن متن بازنویسی شده را با متن اصلی مقایسه کنید تا مطمئن شوید که اولاً مفهوم اصلی حفظ شده و ثانیاً شباهت کلامی در حد جملات یا عبارات کلیدی که قابل تغییر نیستند (مانند اصطلاحات تخصصی) باقی مانده است. تکنیکهای مختلفی برای پارافریز وجود دارد از جمله تغییر ترتیب کلمات یا جملات استفاده از مترادفها (با احتیاط و اطمینان از تناسب معنایی) تغییر ساختار دستوری (مثلاً از حالت مجهول به معلوم یا برعکس) و ترکیب یا تقسیم جملات. همواره به یاد داشته باشید که حتی پس از پارافریز ذکر منبع اصلی الزامی است.
استفاده از ابزارهای همانندجویی
استفاده از ابزارهای همانندجویی قبل از ارسال نهایی پایان نامه یا مقاله یک گام هوشمندانه و پیشگیرانه است. این ابزارها به شما کمک میکنند تا قبل از اینکه دانشگاه یا مجله اثر شما را بررسی کند از درصد همانندی آن مطلع شوید و فرصت کافی برای اعمال اصلاحات لازم را داشته باشید. ابزارهای مختلفی برای این منظور وجود دارند که برخی رایگان و برخی نیازمند اشتراک هستند. سامانههایی مانند همانندجو (ایرانداک) سمیم نور و همتاجو در ایران کاربرد زیادی دارند و اغلب توسط دانشگاهها مورد استفاده قرار میگیرند. ابزارهای بینالمللی مانند Turnitin و iThenticate نیز بسیار دقیق و جامع هستند اما معمولاً دسترسی به آنها از طریق مؤسسات دانشگاهی یا با پرداخت هزینه امکانپذیر است. ابزارهای رایگان مانند Duplichecker یا Quetext نیز میتوانند برای بررسیهای اولیه مفید باشند اما ممکن است پایگاه دادهها و دقت آنها محدودتر باشد. هنگام استفاده از این ابزارها به گزارش دقیقی که ارائه میدهند توجه کنید؛ این گزارش معمولاً بخشهای مشابه را مشخص میکند و منبع شباهت را نشان میدهد. این اطلاعات به شما کمک میکند تا دقیقاً بدانید کدام قسمتهای متن نیاز به بازنویسی یا استناددهی مجدد دارند. استفاده از این ابزارها نه تنها به کاهش درصد همانندی کمک میکند بلکه به شما در درک بهتر نحوه تشخیص شباهتها و تقویت مهارتهای نگارشیتان برای جلوگیری از همانندی در آینده یاری میرساند.
درصد همانندجویی قابل قبول پایان نامه چقدر است؟
درصد همانندجویی قابل قبول در دانشگاههای ایران معمولاً بین ۱۰ تا ۳۰ درصد متغیر است و بسته به دانشگاه و مقطع تحصیلی (ارشد یا دکتری) تعیین میشود. همواره باید دستورالعملهای دانشگاه محل تحصیل خود را بررسی کنید.
چه ابزارهایی برای بررسی همانندجویی پایان نامه وجود دارد؟
ابزارهای رایج شامل سامانههای داخلی مانند همانندجو (ایرانداک) و سمیم نور و ابزارهای بینالمللی مانند Turnitin و iThenticate هستند. ابزارهای رایگان مانند Duplichecker نیز برای بررسی اولیه وجود دارند اما دقت و جامعیت کمتری دارند.
آیا استفاده از نقل قول مستقیم باعث افزایش همانندجویی میشود؟
بله استفاده از نقل قول مستقیم در صورتی که به درستی (داخل گیومه و با ذکر منبع دقیق) انجام نشود باعث افزایش درصد همانندجویی و تلقی شدن به عنوان سرقت ادبی میشود. حتی با استناد صحیح استفاده زیاد از نقل قول مستقیم توصیه نمیشود.
تفاوت همانندجویی و سرقت ادبی چیست؟
همانندجویی (Similarity) به معنای وجود شباهت متنی بین دو اثر است که توسط نرمافزار تشخیص داده میشود. سرقت ادبی (Plagiarism) استفاده از کار یا ایده دیگران بدون ذکر منبع و به نام خود است که یک عمل غیراخلاقی و غیرقانونی است و میتواند حتی با درصد همانندی پایین نیز رخ دهد.
اگر درصد همانندجویی پایان نامه بالا باشد چه اتفاقی میافتد؟
بالا بودن درصد همانندجویی معمولاً منجر به عدم تأیید پایان نامه برای دفاع میشود. ممکن است از شما خواسته شود که متن را بازنویسی کرده و مجدداً برای همانندجویی ارسال کنید. در موارد جدیتر ممکن است با اتهام سرقت ادبی و پیامدهای آکادمیک یا حقوقی آن مواجه شوید.
چگونه میتوانم متن را پارافریز کنم؟
برای پارافریز ابتدا متن اصلی را کاملاً درک کنید. سپس مفهوم را با کلمات و ساختار جملات خودتان بازنویسی کنید. از مترادفها استفاده کنید ساختار جملات را تغییر دهید و ترتیب ایدهها را بازآرایی کنید. پس از بازنویسی متن را با اصل مقایسه کرده و حتماً منبع را ذکر کنید.