منجم ایرانیِ تاثیرگذار در شکل گیری نجوم اسلامی/ حبش؛ محاسبه کننده ای از مَروْ

نبوغ ایرانی- ۱۰؛

خبرگزاری علم وفناوری آنا- هدا عربشاهی: حبش حاسب مَروَزی (مَروی) از اصیل ترین و تاثیرگذارترین منجمان مسلمان در دوره شکل گیری نجوم اسلامی است. حاسب به معنی محاسبه کننده است و حبش را از این رو حاسب می نامیدند چون در اصل از راه ریاضیات به محاسب حرکت کواکب و آسمان مشغول بود.

تاریخ تولد و وفات حبش حاسب مروی مشخص نیست اما بنا به گفته کتاب شناس و فهرست نگار سده دهم میلادی ابن ندیم او در صد سالگی درگذشته است. حبش با دربار عباسیان ارتباط نزدیک داشت و در زمان خلیفه مأمون عباسی بین سال های ۸۱۳ تا ۸۳۳ میلادی در بغداد فعالیت می کرد. بعدها به سامرا رفت شهری که در سال ۸۳۸ میلادی پایتخت جدید دیوانی امپراتوری عباسیان شد و در آنجا به زندگی و کار مشغول شد.  

باوجود توضیحات ابن ندیم درباره زندگی حبش اطلاعات دقیقی در دست نیست. اما علاوه بر ابن ندیم که از حبش به عنوان دانشمندی پر کار در عهد مامون یاد می کند ابن قفطی تاریخ نگار پزشک و مولف مصری سده سیزدهم میلادی می افزاید که او در عهد سلطنت معتصم عباسی هم زیسته است. حبش در گزارشی که از او به یادگار مانده از دستاوردهای اصحاب ممتحن یاد می کند اما خود را از اعضای آن گروه نمی داند. اصحاب ممتحن عنوان گروهی از دانشمندان درگیر در پروژه رصدی تحت حمایت خلیفه مامون بود.

هدف دانشمندان حاضر در رصدهای ممتحن بررسی پارامترهای کتاب مجسطی بطلمیوس بود. اما به حتم حبش در تماس نزدیک با این منجمان بوده است. اولین تاریخ قطعی مربوط به او را ابن یونس ریاضی دان و اخترشناس مصری سده دهم میلادی می آورد و طی این تاریخ نگاری به رصدی اشاره می کند که حبش در بغداد در سال ۸۲۹/۸۳۰ میلادی (چهار سال پیش از مرگ مأمون) انجام داده است.  

این تاریخ با بسیاری از رصدها و جدول کواکب اصحاب ممتحن سازگار است. ابن قفطی یک زیج (کتاب راهنمای نجومی) را هم به حبش نسبت می دهد. به اعتقاد ابن قفطی او این زیج را در دوره جوانی به سنت سند هند کبیر و براساس زیج خوارزمی تدوین کرده است. سند هند کبیر عنوان کتابی از مکتب جدید نجوم هندی بود که در نهضت ترجمه عصر طلایی علم و فناوری اسلامی از سانسکریت به عربی ترجمه شد. اما علاوه بر این زیج مبتنی بر سند هند کبیر اثر کوچکتر دیگری را هم به حبش نسبت می دهند. این کتاب که زیج شاه نام دارد احتمالاً از همان سنت پهلوی (ساسانی) پیروی می کند که کتاب همنام دیگری اثر ابراهیم فرازی ریاضی دان مترجم و منجم دارالحکمه بغداد در عهد مامون عباسی تدوین کرده است.  

به نظر می رسد که هر دو زیج غیربطلمیوسی حبش باید قبل از ۸۲۹ یا ۸۳۰ میلادی تدوین شده باشند و این سالی است که برنامه رصدی اصحاب ممتحن افتتاح شد. اما حبش برای معاصران و جانشینانش بیشتر به دلیل تألیف زیج سومی شهرت دارد که محتوای آن تقریباً به طور کامل بطلمیوسی است و به زیج حبش معروف است.

زیج حبش 

حبش در مقدمه این زیج اخیر به خوانندگانش اطلاع می دهد که پس از مرگ مأمون وظیفه بازنگری در داده هایی را به عهده گرفت که اخترشناسان ممتحن از رصدها جمع آوری کرده بودند. 

از این رو با الهام از روش بطلمیوس رصدهایش را از خورشید و ماه انجام داد و همچنین در زمان های خاص سیارات باقی مانده را به دفعات رصد کرد. آخرین تاریخ های مربوط به حبش که در زیج او ثبت شده اند عبارت اند از: ۲۲ آوریل ۸۴۹ میلادی (برابر با ۲۱ رمضان ۲۳۴ هجری و ۲ اردیبهشت ۲۲۸ خورشیدی) ۱۷ نوامبر ۸۶۰ میلادی (برابر با ۲۴ شعبان ۲۴۶ هجری و ۲۷ آبان ۲۳۹ خورشیدی) و ۱۵ سپتامبر ۸۶۸ میلادی (برابر با ۱۹ رمضان ۲۵۴ هجری و ۲۵ شهریور ۲۴۷ خورشیدی). این تاریخ ها مصادف با سلطنت خلیفه متوکل (خلافت از ۸۴۷ تا ۸۶۱ میلادی) و سه جانشینش منتصر (خلافت از ۸۶۱ تا ۸۶۲ میلادی) مستعین (خلافت از ۸۶۱ تا ۸۶۶ میلادی) و معتز (۸۶۶ تا ۸۶۹ میلادی) است. 

به این ترتیب می توان فرض کرد که زیج پس از سال ۸۶۹ میلادی نهایی شده است. کتابی که نشان دهنده دستاورد نهایی حبش بود. نشانه دیگر تاریخ تدوین این کتاب این است که حبش در این زیج از انحراف دایره البروج ۲۳ درجه و ۳۵ دقیقه استفاده کرده است و این ارزش عددی ای است که بنو موسی در سال ۸۶۸/۸۶۹ در سامرا رصد کردند. بنو موسی لقب سه برادر دانشمند و مهندس ایرانی سده نهم میلادی و از پیشگامان نهضت ترجمه است. 

حبش در سال تدوین نهایی زیج نمی توانست بیش از ۷۵ سال داشته باشد و ازآنجاکه بنابر نظر ابن ندیم او صد سال زیسته است این نشان می دهد که او پیش از حدود سال ۷۹۶ میلادی به دنیا نیامده است. هرچند برخی منابع تاریخ ولادت او را حدود ۷۶۶ میلادی و تاریخ وفاتش را ۸۶۹ میلادی عنوان کرده اند. 

زیج بطلمیوسی حبش تنها زیج موجود است که با چهار نام مختلف شناخته می شود که عبارت اند از: الزیج الممتحن و الزیج المامونی (چون براساس برنامه رصدی گروه ممتحن تحت حمایت مأمون بوده است) زیج دمشقی (احتمالاً به این دلیل که براساس رصدهایی تدوین شده که حبش در دمشق انجام داده است) و الزیج العربی (زیرا بر اساس تقویم هجری قمری است). مطلقاً هیچ مدرکی دال بر تأیید این ادعا وجود ندارد که این عناوین ممکن است به بیش از یک اثر اشاره داشته باشند. هر اشاره ای به «زیج حبش» که در منابع متأخر (به ویژه به نقل از ابوریحان بیرونی و ابن یونس) آمده با نسخه واحد زیج این نویسنده که برای ما حفظ شده مطابقت دارد.  

حبش در گزارشی که از او به یادگار مانده از دستاوردهای اصحاب ممتحن یاد می کند اما خود را از اعضای آن گروه نمی داند. اصحاب ممتحن عنوان گروهی از دانشمندان درگیر در پروژه رصدی تحت حمایت خلیفه مامون بود.

این زیج اولین کتاب راهنمای نجوم بطلمیوسی است که به طور مستقل به زبان عربی گردآوری و به طور کامل حفظ شده و بی شک یکی از تأثیرگذارترین زیج های آن دوره است. درواقع بیرونی در اوایل زندگی اش از آن برای تمرینات نجومی استفاده کرد. اگرچه حبش از مدل ها و روش های بطلمیوس بسیار پیروی می کند چندین پارامتر جدید و بهبودیافته و همچنین مقدار قابل توجهی از روش های محاسباتی اصلی را معرفی می کند که برخی از آنها بدون شک منشأ یا الهام گرفته از نجوم هندی هستند. زیج او همچنین شامل مجموعه ای از جداول کمکی مثلثاتی به نام جدوال التقویم است که در تاریخ مثلثات اهمیت خاصی دارند. دو نسخه از این زیج موجود است یکی در استانبول که متن اصلی را به خوبی حفظ کرده و دیگری در برلین. مورد دوم نسخه ای از اصل است که با اطلاعات اخترشناسان بعد از حبش آمیخته شده است.  

کتاب اجرام و فواصل 

اثر دیگر حبش که کتاب اجرام و فواصل (درباره فواصل اختران) نام دارد درواقع به پنج موضوع مختلف از فعالیت های علمی او اختصاص دارد که تحت حمایت مأمون انجام شده اند و ازجمله آنها می توان به گزارش جالبی درباره سفر زمین سنجی اکتشافی برای تعیین شعاع زمین اشاره کرد. او در این کتاب محیط زمین را ۳۲هزارو۴۴۴ کیلومتر اندازه گیری کرده است که نسبت به اندازه گیری های دقیق امروزی که عدد ۴۰هزارو۷۵ کیلومتر را نشان می دهند تقریب قابل قبولی دارد.  

همچنین حبش قطر زمین را حدود ۱۰هزارو۳۲۳ کیلومتر محاسبه کرده که براساس محاسبات امروزی ۱۲هزارو۷۴۲ کیلومتر است. شعاع زمین را هم حدود ۵هزارو۱۶۲ کیلومتر اندازه گیری کرده که اندازه گیری های امروزی نرخ بیشینه ۶هزارو۳۷۸ کیلومتر (شعاع استوایی) و نرخ کمینه ۶هزارو۳۵۷ کیلومتر (شعاع قطبی) را نشان می دهند.  

او در این کتاب محاسبات دیگری هم دارد که ازجمله آنها می توان به اندازه قطر و محیط ماه شعاع نزدیک ترین و دورترین فاصله ماه قطر و محیط دورترین فاصله ماه و همچنین اندازه قطر و محیط خورشید و قطر و محیط مدار خورشید اشاره کرد.