غذاهای ممنوعه در آرتروز : راهنمای جامع و علمی
در پاسخ مستقیم به این پرسش که «چه غذاهایی در آرتروز ممنوع هستند و غذاهای مضر برای آرتروز کدامند؟» باید گفت که هیچ غذای مطلقا «ممنوعی» برای تمام افراد مبتلا به آرتروز وجود ندارد. با این حال برخی از غذاها به دلیل پتانسیل بالای التهاب زایی می توانند علائم آرتروز را در بسیاری از افراد تشدید کنند. بنابراین هدف اصلی شناسایی و محدود کردن مصرف غذاهایی است که التهاب را در بدن افزایش می دهند و در مقابل تمرکز بر مصرف غذاهای ضدالتهابی است. این رویکرد تغذیه ای بخشی مهم از مدیریت جامع آرتروز محسوب می شود و می تواند در کاهش درد بهبود عملکرد مفاصل و ارتقای کیفیت زندگی بیماران نقش بسزایی داشته باشد.
آرتروز : تعریف معرفی علمی و انواع آن
آرتروز (Arthritis) یک اصطلاح کلی است که به گروهی از بیماری ها اطلاق می شود که مشخصه اصلی آن ها التهاب مفاصل است. این التهاب می تواند ناشی از عوامل مختلفی باشد و انواع متعددی از آرتروز وجود دارد که هر کدام مکانیسم علائم و درمان های خاص خود را دارند. به طور کلی آرتروز به دو دسته اصلی تقسیم می شود :
- آرتروز استئوآرتریت (OA) : این نوع که اغلب به عنوان آرتروز ساییدگی و پارگی شناخته می شود شایع ترین نوع آرتروز است. استئوآرتریت ناشی از تخریب تدریجی غضروف مفصلی است که به عنوان یک بالشتک محافظ بین استخوان ها عمل می کند. با از بین رفتن غضروف استخوان ها به هم ساییده شده و منجر به درد تورم و محدودیت حرکت مفصل می شوند. استئوآرتریت معمولاً مفاصل تحمل کننده وزن مانند زانوها لگن و ستون فقرات را تحت تأثیر قرار می دهد اما می تواند هر مفصلی را درگیر کند.
- آرتروز التهابی : این دسته شامل انواع مختلفی از آرتروز است که در آن ها سیستم ایمنی بدن به اشتباه به مفاصل حمله می کند و باعث التهاب مزمن می شود. مهم ترین انواع آرتروز التهابی عبارتند از :
- آرتریت روماتوئید (RA) : یک بیماری خودایمنی مزمن است که در آن سیستم ایمنی به پوشش داخلی مفاصل (غشای سینوویال) حمله می کند. این حمله منجر به التهاب درد تورم و در نهایت تخریب مفصل می شود. آرتریت روماتوئید معمولاً مفاصل کوچک دست و پا را به صورت متقارن درگیر می کند اما می تواند سایر اندام ها مانند چشم ها پوست قلب و ریه ها را نیز تحت تأثیر قرار دهد.
- آرتریت پسوریاتیک (PsA) : نوعی آرتروز التهابی است که در افراد مبتلا به پسوریازیس (بیماری پوستی مزمن) رخ می دهد. آرتریت پسوریاتیک می تواند مفاصل محیطی (دست ها پاها زانوها) و همچنین مفاصل محوری (ستون فقرات لگن) را درگیر کند.
- نقرس (Gout) : نوعی آرتروز التهابی است که ناشی از تجمع کریستال های اسید اوریک در مفاصل است. افزایش سطح اسید اوریک در خون (هیپراوریسمی) می تواند منجر به تشکیل این کریستال ها شود که معمولاً در مفصل انگشت شست پا رسوب می کنند و باعث حملات دردناک و ناگهانی آرتروز نقرسی می شوند.
- اسپوندیلیت آنکیلوزان (AS) : یک بیماری التهابی مزمن است که عمدتاً ستون فقرات و مفاصل ساکروایلیاک (بین استخوان خاجی و لگن) را تحت تأثیر قرار می دهد. اسپوندیلیت آنکیلوزان می تواند منجر به درد سفتی و محدودیت حرکت در ستون فقرات شود و در موارد پیشرفته باعث جوش خوردن مهره ها و خمیدگی ستون فقرات گردد.
در هر دو دسته استئوآرتریت و آرتروز التهابی التهاب نقش کلیدی در پاتوژنز و پیشرفت بیماری ایفا می کند. به همین دلیل استراتژی های تغذیه ای که هدفشان کاهش التهاب در بدن است می توانند به عنوان یک رویکرد مکمل در مدیریت آرتروز مفید باشند.
علائم و نشانه های مرتبط با آرتروز
علائم و نشانه های آرتروز بسته به نوع شدت و محل درگیری مفصل متفاوت است اما شایع ترین آن ها عبارتند از :
- درد مفصل : درد علامت اصلی آرتروز است و می تواند به صورت مداوم یا متناوب خفیف تا شدید باشد. درد معمولاً با حرکت مفصل تشدید شده و با استراحت کاهش می یابد به ویژه در استئوآرتریت. در آرتروز التهابی مانند آرتریت روماتوئید درد ممکن است حتی در حالت استراحت نیز وجود داشته باشد و صبح ها شدیدتر باشد (سفتی صبحگاهی).
- سفتی مفصل : سفتی مفصل به ویژه پس از استراحت طولانی مدت یا صبح ها شایع است. در استئوآرتریت سفتی صبحگاهی معمولاً کمتر از ۳۰ دقیقه طول می کشد در حالی که در آرتریت روماتوئید سفتی صبحگاهی می تواند بیش از یک ساعت طول بکشد.
- تورم مفصل : التهاب مفصل منجر به تورم گرمی و قرمزی در ناحیه مفصل می شود. تورم می تواند ناشی از تجمع مایع سینوویال (افیوژن مفصلی) یا ضخیم شدن بافت های اطراف مفصل باشد.
- محدودیت حرکت مفصل : درد و سفتی می توانند باعث محدودیت دامنه حرکتی مفصل شوند. این محدودیت می تواند به تدریج افزایش یابد و انجام فعالیت های روزمره را دشوار کند.
- صدای مفصل (کریپتوس) : در استئوآرتریت ممکن است هنگام حرکت مفصل صداهای треск (صدای ساییدگی یا تق تق) شنیده شود که ناشی از ساییده شدن استخوان ها روی هم به دلیل از بین رفتن غضروف است.
- تغییر شکل مفصل : در آرتروزهای پیشرفته به ویژه آرتریت روماتوئید و استئوآرتریت ممکن است تغییر شکل مفصل رخ دهد. به عنوان مثال در آرتریت روماتوئید انحراف انگشتان دست (انحراف اولنار) و تغییر شکل گردن قو (Deformity of swan neck) شایع است. در استئوآرتریت استئوفیت ها (خارهای استخوانی) می توانند باعث برجستگی و تغییر شکل مفصل شوند.
- علائم سیستمیک (در آرتروزهای التهابی) : در آرتروزهای التهابی مانند آرتریت روماتوئید علائم سیستمیک مانند خستگی تب خفیف کاهش اشتها و کاهش وزن نیز ممکن است رخ دهد زیرا التهاب تنها به مفاصل محدود نمی شود و می تواند کل بدن را تحت تأثیر قرار دهد.
نکته مهم : علائم آرتروز می توانند بسیار متنوع باشند و در افراد مختلف به شکل های گوناگونی ظاهر شوند. تشخیص دقیق نوع آرتروز و شدت آن برای تعیین بهترین روش درمانی ضروری است. در صورت تجربه هر یک از علائم ذکر شده مراجعه به پزشک متخصص (روماتولوژیست) برای ارزیابی و تشخیص دقیق توصیه می شود.
روش های تشخیص علمی و پزشکی آرتروز
تشخیص آرتروز معمولاً بر اساس ترکیبی از روش های زیر انجام می شود :
- شرح حال و معاینه فیزیکی : پزشک در ابتدا شرح حال دقیقی از بیمار می گیرد شامل نوع و محل درد زمان شروع علائم عوامل تشدید و تخفیف دهنده سابقه خانوادگی و سایر بیماری های زمینه ای. سپس معاینه فیزیکی مفصلی انجام می دهد که در آن به دنبال علائم التهاب (تورم گرمی قرمزی) محدودیت حرکت صدای مفصل و تغییر شکل مفصل می گردد.
- تصویربرداری پزشکی :
- رادیوگرافی (X-ray) : رادیوگرافی اولین و شایع ترین روش تصویربرداری برای تشخیص آرتروز است. در استئوآرتریت رادیوگرافی می تواند کاهش فضای مفصلی (به دلیل از بین رفتن غضروف) استئوفیت ها (خارهای استخوانی) و تغییرات استخوانی زیر غضروفی (اسکلروز زیر غضروفی) را نشان دهد. در آرتروزهای التهابی رادیوگرافی ممکن است در مراحل اولیه بیماری تغییرات قابل توجهی را نشان ندهد اما در مراحل پیشرفته فرسایش استخوان و تغییر شکل مفصل قابل مشاهده است.
- تصویربرداری رزونانس مغناطیسی (MRI) : MRI تصویربرداری دقیق تری نسبت به رادیوگرافی است و می تواند بافت های نرم اطراف مفصل (غضروف رباط ها تاندون ها غشای سینوویال) و همچنین تغییرات اولیه استخوانی را بهتر نشان دهد. MRI در تشخیص آرتروزهای التهابی به ویژه آرتریت روماتوئید و اسپوندیلیت آنکیلوزان بسیار مفید است و می تواند التهاب غشای سینوویال (سینوویت) فرسایش استخوان و آسیب غضروف را در مراحل اولیه بیماری تشخیص دهد.
- سونوگرافی مفصل : سونوگرافی روش تصویربرداری غیرتهاجمی و کم هزینه ای است که می تواند برای ارزیابی مفاصل سطحی (مانند دست ها و پاها) استفاده شود. سونوگرافی می تواند تجمع مایع مفصلی (افیوژن) سینوویت و تغییرات تاندون ها و رباط های اطراف مفصل را نشان دهد.
- اسکن استخوان : اسکن استخوان روش تصویربرداری هسته ای است که برای تشخیص التهاب و آسیب استخوانی در سراسر بدن استفاده می شود. در آرتروزهای التهابی اسکن استخوان می تواند نواحی درگیر مفاصل را با جذب بیشتر ماده رادیواکتیو نشان دهد.
- آزمایش های خون و مایع مفصلی :
- آزمایش های خون : آزمایش های خون نقش مهمی در تشخیص آرتروزهای التهابی دارند.
- فاکتور روماتوئید (RF) و آنتی بادی ضد پپتید سیترولینه حلقوی (Anti-CCP) : این آنتی بادی ها در خون بیماران مبتلا به آرتریت روماتوئید یافت می شوند و به تشخیص این بیماری کمک می کنند. Anti-CCP نسبت به RF اختصاصیت بالاتری برای آرتریت روماتوئید دارد.
- پروتئین واکنشی C (CRP) و سرعت رسوب گلبول های قرمز (ESR) : این نشانگرهای التهابی در خون افزایش می یابند و نشان دهنده وجود التهاب در بدن هستند. سطح CRP و ESR می توانند برای پایش فعالیت بیماری و پاسخ به درمان در آرتروزهای التهابی مورد استفاده قرار گیرند.
- اسید اوریک خون : اندازه گیری سطح اسید اوریک خون برای تشخیص نقرس ضروری است. افزایش سطح اسید اوریک (هیپراوریسمی) خطر ابتلا به نقرس را افزایش می دهد.
- آنتی بادی های ضد هسته ای (ANA) : این آنتی بادی ها در برخی از بیماری های خودایمنی مانند لوپوس اریتماتوز سیستمیک (SLE) و اسکلرودرمی یافت می شوند که می توانند علائم مفصلی مشابه آرتروز ایجاد کنند.
- آنالیز مایع مفصلی (آرتروسنتز) : در مواردی که تشخیص قطعی نیست یا برای رد عفونت مفصل ممکن است پزشک اقدام به کشیدن مایع مفصلی (آرتروسنتز) کند. مایع مفصلی برای بررسی سلول ها کریستال ها و میکروب ها به آزمایشگاه فرستاده می شود. در نقرس کریستال های اسید اوریک در مایع مفصلی دیده می شوند. در عفونت مفصل (آرتریت سپتیک) تعداد گلبول های سفید و میکروب ها در مایع مفصلی افزایش می یابد.
- آزمایش های خون : آزمایش های خون نقش مهمی در تشخیص آرتروزهای التهابی دارند.
- معیارهای تشخیصی : برای برخی از انواع آرتروز معیارهای تشخیصی مشخصی توسط سازمان های پزشکی بین المللی تدوین شده است. به عنوان مثال معیارهای ACR/EULAR برای آرتریت روماتوئید و معیارهای ASAS برای اسپوندیلیت آنکیلوزان وجود دارد که پزشکان برای تشخیص دقیق این بیماری ها از آن ها استفاده می کنند.
تشخیص دقیق نوع آرتروز برای تعیین برنامه درمانی مناسب و مؤثر بسیار مهم است. پزشک متخصص با توجه به نتایج شرح حال معاینه فیزیکی تصویربرداری و آزمایش های خون و مایع مفصلی تشخیص نهایی را تعیین کرده و درمان را آغاز می کند.
روش های درمانی آرتروز (دارویی پزشکی و بالینی)
درمان آرتروز با هدف کاهش درد التهاب حفظ عملکرد مفصل و بهبود کیفیت زندگی بیمار انجام می شود. روش های درمانی آرتروز بسته به نوع شدت و مرحله بیماری متفاوت است و معمولاً ترکیبی از روش های دارویی غیردارویی و جراحی را شامل می شود.
- درمان های دارویی :
- داروهای ضد درد :
- مسکن های ساده (مانند استامینوفن) : برای دردهای خفیف تا متوسط آرتروز به ویژه استئوآرتریت می توان از مسکن های ساده مانند استامینوفن استفاده کرد.
- داروهای ضدالتهاب غیراستروئیدی (NSAIDs) : NSAIDs مانند ایبوپروفن ناپروکسن دیکلوفناک و سلکوکسیب داروهای اصلی برای کاهش درد و التهاب در آرتروز هستند. NSAIDs با مهار آنزیم سیکلواکسیژناز (COX) و کاهش تولید پروستاگلاندین ها اثرات ضددرد و ضدالتهابی خود را اعمال می کنند. مصرف طولانی مدت NSAIDs می تواند عوارض جانبی گوارشی قلبی-عروقی و کلیوی داشته باشد بنابراین باید با احتیاط و تحت نظر پزشک مصرف شوند.
- مسکن های اپیوئیدی (مانند ترامادول کدئین) : اپیوئیدها مسکن های قوی تری هستند که معمولاً برای دردهای شدید و غیرقابل کنترل آرتروز به ویژه در موارد حاد یا پس از جراحی تجویز می شوند. اپیوئیدها عوارض جانبی جدی مانند وابستگی و یبوست دارند و باید با احتیاط و برای مدت محدود مصرف شوند.
- داروهای ضدالتهاب غیراستروئیدی موضعی : کرم ها و ژل های موضعی حاوی NSAIDs (مانند دیکلوفناک موضعی) می توانند برای کاهش درد و التهاب موضعی در مفاصل سطحی مانند زانو و دست ها استفاده شوند. عوارض جانبی موضعی NSAIDs کمتر از NSAIDs خوراکی است.
- کورتیکواستروئیدها (کورتون ها) : کورتیکواستروئیدها داروهای ضدالتهاب قوی هستند که می توانند به صورت خوراکی تزریقی (داخل مفصلی یا عضلانی) یا موضعی (کرم یا پماد) تجویز شوند. کورتیکواستروئیدها به سرعت التهاب را کاهش می دهند و در درمان آرتروزهای التهابی به ویژه در حملات حاد بسیار مؤثر هستند. با این حال مصرف طولانی مدت کورتیکواستروئیدها عوارض جانبی جدی مانند افزایش وزن پوکی استخوان دیابت و افزایش فشار خون دارد و باید با احتیاط و برای مدت محدود مصرف شوند. تزریق کورتیکواستروئید داخل مفصلی می تواند به طور موقت درد و التهاب را در مفصل درگیر کاهش دهد اما نباید به صورت مکرر و طولانی مدت انجام شود.
- داروهای ضد درد :