ضوابط آسانسور مقررات ملی مجموعه‌ای از قوانین، استانداردها و الزامات فنی و اجرایی هستند که برای تضمین ایمنی، کارایی و استانداردسازی آسانسورها در تمامی ساختمان‌های ایران تدوین شده‌اند. این مقررات در مبحث پانزدهم مقررات ملی ساختمان (با عنوان “آسانسورها و پله‌های برقی”) گنجانده شده‌اند و آشنایی با این استاندارد آسانسور ایران برای هر پروژه‌ای که شامل نصب یا نوسازی آسانسور است، حیاتی است.
اهمیت ضوابط آسانسور در ایمنی و استانداردسازی ساختمان‌ها
آسانسورها یکی از اجزای حیاتی و پرکاربرد در ساختمان‌های امروزی، به ویژه در سازه‌های بلندمرتبه و پرتردد، محسوب می‌شوند. با این حال، ماهیت پیچیده و فنی این سیستم‌ها، ضرورت وجود چارچوب‌های قانونی و فنی دقیق را بیش از پیش آشکار می‌سازد. مقررات ملی ساختمان آسانسور دقیقاً با همین هدف تدوین شده‌اند: ایجاد یک بستر ایمن و استاندارد برای استفاده از آسانسورها.
چرا مقررات ملی ساختمان برای آسانسورها حیاتی هستند؟
رعایت ضوابط آسانسور مقررات ملی از چند جهت اهمیت حیاتی دارد:
- ایمنی جانی: اصلی‌ترین دلیل وجود این مقررات، حفظ جان و سلامت کاربران است. حوادث آسانسور، هرچند نادر، می‌توانند بسیار فاجعه‌بار باشند. این ضوابط با تعیین حداقل استانداردهای ایمنی، از بروز چنین حوادثی جلوگیری می‌کنند.
- کیفیت و دوام: رعایت استانداردها به معنای استفاده از مواد و تجهیزات با کیفیت و فرآیندهای نصب صحیح است که به افزایش عمر مفید و کاهش خرابی‌های آسانسور کمک می‌کند.
- کارایی و عملکرد: ضوابط مربوط به ظرفیت، سرعت و ابعاد، تضمین‌کننده عملکرد بهینه آسانسور متناسب با نیاز ساختمان و تعداد کاربران آن است.
- مسئولیت‌پذیری قانونی: عدم رعایت این مقررات می‌تواند منجر به پیگرد قانونی، جریمه و حتی توقف پروژه شود. همچنین، در صورت بروز حادثه، مسئولیت متوجه افرادی خواهد بود که از این ضوابط تخطی کرده‌اند.
- بهبود تجربه کاربری: آسانسوری که بر اساس ضوابط طراحی و نصب شده، تجربه سفر راحت‌تر و قابل اعتمادتری را برای کاربران فراهم می‌کند.
مبحث پانزدهم مقررات ملی ساختمان: مرجع اصلی ضوابط آسانسور
مرجع اصلی و قانونی برای طراحی آسانسور بر اساس مقررات ملی در ایران، مبحث پانزدهم مقررات ملی ساختمان است. این مبحث به طور خاص به “آسانسورها و پله‌های برقی” می‌پردازد و تمامی جزئیات فنی، اجرایی و ایمنی مربوط به طراحی، نصب، راه‌اندازی و نگهداری آن‌ها را شامل می‌شود.
تاریخچه و ویرایش‌های مهم مبحث پانزدهم
مبحث پانزدهم مانند سایر مباحث مقررات ملی ساختمان، به مرور زمان و با پیشرفت تکنولوژی و تغییر نیازها، مورد بازنگری و ویرایش قرار گرفته است. ویرایش سال 1392 یکی از مهم‌ترین نسخه‌های این مبحث به شمار می‌رود که بسیاری از استانداردهای ایمنی آسانسور را به‌روزرسانی کرده است. همواره باید به جدیدترین ویرایش موجود برای رعایت کامل مقررات ملی ساختمان مبحث 15 توجه داشت.
دامنه کاربرد و حدود شمول مقررات
مبحث 15 آسانسور شامل چه مواردی است؟ این مبحث تقریباً تمامی جنبه‌های مربوط به آسانسورها را پوشش می‌دهد، از جمله:
- الزامات عمومی طراحی و ساخت.
- ابعاد و اندازه‌های استاندارد برای چاه، کابین و موتورخانه.
- ظرفیت و سرعت آسانسور.
- تجهیزات ایمنی و سیستم‌های کنترل.
- الزامات مربوط به نصب و راه‌اندازی.
- ضوابط مربوط به بازرسی و نگهداری.
- مقررات خاص برای انواع آسانسورها (برانکاردبر، آتش‌نشانی و…).
الزامات طراحی و جانمایی آسانسور
طراحی و اجرای آسانسور نیازمند دقت فراوان در مرحله جانمایی و طراحی اولیه ساختمان است. انتخاب محل مناسب آسانسور و رعایت الزامات دسترسی، نقش کلیدی در کارایی و ایمنی آن دارد.
اصول کلی انتخاب و جانمایی آسانسور در پلان ساختمان
ضوابط جانمایی آسانسور در ساختمان چیست؟ جانمایی آسانسور باید با توجه به کاربری ساختمان، تعداد طبقات، ترافیک مورد انتظار و ملاحظات معماری انجام شود.
اهمیت جانمایی صحیح برای دسترسی و کارایی
- دسترسی آسان: آسانسور باید در محلی قرار گیرد که دسترسی به آن برای تمامی کاربران، از جمله افراد دارای معلولیت، آسان باشد. این به معنای در نظر گرفتن عرض کافی راهروها و فضاهای انتظار در مقابل آسانسور است.
- جریان ترافیک: در ساختمان‌های پرتردد، جانمایی باید به گونه‌ای باشد که جریان ترافیک افراد را بهینه کرده و از ایجاد ازدحام جلوگیری کند.
- نزدیکی به ورودی‌ها: در ساختمان‌های مسکونی، معمولاً آسانسور نزدیک ورودی اصلی یا لابی قرار می‌گیرد.
ملاحظات معماری در جانمایی آسانسور
- زیبایی‌شناسی: آسانسور باید به گونه‌ای در پلان ساختمان ادغام شود که با طراحی کلی هماهنگ باشد و به زیبایی فضا کمک کند.
- سازگاری با سازه: جانمایی آسانسور باید با ساختار سازه‌ای ساختمان سازگار باشد و حداقل تداخل را با ستون‌ها و دیوارهای باربر داشته باشد.
الزامات مربوط به دسترسی آسانسور (فضای مقابل آسانسور، عرض راهروها)
مبحث پانزدهم مقررات ملی ساختمان الزامات دقیقی برای فضای مقابل درب آسانسور و عرض راهروهای منتهی به آن تعیین می‌کند. این فضا باید به اندازه‌ای باشد که افراد بتوانند به راحتی وارد و خارج شوند و همچنین فضای کافی برای مانور ویلچر یا برانکارد (در آسانسورهای مخصوص) وجود داشته باشد. معمولاً حداقل عرض راهرو در مقابل آسانسورها نباید از 1.5 متر کمتر باشد.
طراحی مجدد آسانسور: اهمیت آن در ساختمان‌های قدیمی و نوسازی
در بسیاری از ساختمان‌های قدیمی، ممکن است آسانسور وجود نداشته باشد یا آسانسور موجود فاقد استانداردهای روز باشد. طراحی مجدد آسانسور یا نوسازی آسانسور مقررات ملی در این موارد اهمیت می‌یابد. در این فرآیند، باید تلاش شود تا حد امکان ابعاد استاندارد آسانسور و استانداردهای ایمنی آسانسور رعایت شود، حتی اگر نیاز به تغییرات سازه‌ای در ساختمان باشد.
ابعاد استاندارد و ظرفیت آسانسورها
یکی از مهم‌ترین بخش‌های ضوابط آسانسور مقررات ملی، تعیین ابعاد استاندارد آسانسور برای چاه، کابین و موتورخانه است. این ابعاد مستقیماً با ظرفیت و کاربری آسانسور مرتبط هستند.
ابعاد کابین آسانسور:
ابعاد کابین آسانسور باید متناسب با ظرفیت و کاربری آسانسور باشد. مبحث پانزدهم حداقل و حداکثر مساحت کابین را بر اساس تعداد نفرات مشخص می‌کند.
حداقل و حداکثر ابعاد کابین برای انواع کاربری (مسکونی، عمومی، برانکاردبر)
- آسانسور مسکونی: برای آسانسورهای 4 تا 8 نفره، ابعاد مشخصی وجود دارد. برای مثال، حداقل ابعاد استاندارد آسانسور مسکونی برای 4 نفر معمولاً حدود 110 در 90 سانتی‌متر (عرض در عمق) است.
- آسانسور عمومی/تجاری: ابعاد بزرگتر برای ظرفیت‌های بالاتر.
- آسانسور برانکاردبر: نیاز به ابعاد حداقل 110 در 210 سانتی‌متر (عرض در عمق) برای جای دادن برانکارد دارد.
ابعاد کابین آسانسور 4 نفره، 6 نفره، 8 نفره و… در پلان
| ظرفیت (نفر) | مساحت کابین (متر مربع) | عرض کابین (سانتی‌متر) | عمق کابین (سانتی‌متر) |
|---|---|---|---|
| 4 | 0.9 – 1.2 | 90 – 110 | 100 – 120 |
| 6 | 1.2 – 1.6 | 110 – 130 | 120 – 140 |
| 8 | 1.6 – 2.0 | 130 – 150 | 140 – 160 |
| برانکاردبر | 2.3 – 2.6 | 110 – 120 | 210 – 230 |
مشخصات ابعادی کابین آسانسورها (مساحت، عمق، عرض)
مبحث پانزدهم جداولی را برای تعیین دقیق مشخصات ابعادی کابین آسانسورها ارائه می‌دهد که شامل حداقل مساحت و ابعاد برای ظرفیت‌های مختلف است. این جداول باید به دقت مورد بررسی قرار گیرند.
ابعاد چاه آسانسور (شفت یا داکت):
ابعاد چاه آسانسور یا شفت، فضایی است که کابین و وزنه‌های تعادل در آن حرکت می‌کنند. این ابعاد مستقیماً به ابعاد کابین، نوع درب و سیستم محرکه آسانسور بستگی دارد.
مشخصات ابعادی چاله آسانسور بر اساس ابعاد کابین
برای هر ابعاد کابین، ابعاد چاه (عرض و عمق) با اضافه کردن فضای لازم برای ریل‌ها، وزنه‌ها، سیم‌کشی و فضای ایمنی محاسبه می‌شود. به عنوان مثال، برای یک کابین 110 در 120 سانتی‌متر، ابعاد داخلی چاه ممکن است حدود 170 در 160 سانتی‌متر باشد.
نقشه سکشن چاه یا شفت آسانسور
در نقشه سکشن چاه یا شفت آسانسور، علاوه بر ابعاد افقی، ابعاد عمودی شامل عمق چاله (Pit) و فضای بالاسری (Overhead) نیز مشخص می‌شود. عمق چاله برای نصب ضربه‌گیرها و فضای بالاسری برای نصب تجهیزات بالای چاه و فضای ایمن برای سرویس‌کاران ضروری است.
ابعاد موتورخانه آسانسور:
ابعاد موتورخانه آسانسور نیز از اهمیت بالایی برخوردار است، زیرا این فضا محل قرارگیری موتور، تابلو فرمان و سایر تجهیزات اصلی آسانسور است.
حداقل ابعاد ضروری در طراحی موتورخانه
موتورخانه باید فضای کافی برای نصب تجهیزات، دسترسی آسان برای سرویس و نگهداری، و همچنین فضای ایمن برای کار تکنسین‌ها را فراهم کند. حداقل ارتفاع و مساحت موتورخانه در مبحث پانزدهم مقررات ملی ساختمان مشخص شده است.
ملاحظات مربوط به تهویه و دسترسی موتورخانه
موتورخانه باید دارای سیستم تهویه مناسب برای جلوگیری از افزایش دما و آسیب به تجهیزات باشد. همچنین، دسترسی به موتورخانه باید آسان و ایمن باشد و از طریق پلکان یا نردبان استاندارد صورت گیرد.
ابعاد مربوط به آسانسورهای ویژه:
آسانسورهای با کاربری خاص، دارای ضوابط آسانسور مقررات ملی ویژه‌ای در مورد ابعاد و امکانات هستند.
ضوابط آسانسور برانکاردبر (ابعاد، ظرفیت، سرعت)
- ابعاد: حداقل عرض 110 سانتی‌متر و عمق 210 سانتی‌متر برای کابین.
- ظرفیت: معمولاً 13 نفر (1000 کیلوگرم) به بالا.
- سرعت: متناسب با ارتفاع ساختمان، اما با تاکید بر حرکت نرم و بدون لرزش.
- ویژگی‌های خاص: درب‌های عریض، سیستم تراز دقیق، سیستم تهویه قوی و سیستم برق اضطراری.
ضوابط آسانسور آتش‌نشانی (ابعاد، ویژگی‌های خاص)
- ابعاد: معمولاً ابعاد بزرگتر از آسانسورهای مسکونی عادی.
- ویژگی‌ها: مقاومت در برابر آتش، سیستم کنترل ویژه برای آتش‌نشانان، منبع تغذیه مستقل، سیستم ارتباطی اضطراری، و قابلیت عملکرد در شرایط دود و حرارت.
ضوابط آسانسور ماشین (ابعاد، ظرفیت)
- ابعاد: متناسب با ابعاد خودروهای رایج، معمولاً عرض و عمق زیاد.
- ظرفیت: بسیار بالا، متناسب با وزن خودروها (معمولاً 2500 تا 5000 کیلوگرم).
- ویژگی‌ها: کف مقاوم، سیستم تراز دقیق و درب‌های قوی.
ابعاد آسانسور باری
- ابعاد: متناسب با نوع و حجم باری که قرار است حمل شود، بسیار متنوع.
- ظرفیت: از چند صد کیلوگرم تا چندین تن.
- ویژگی‌ها: کابین‌های مقاوم، درب‌های مستحکم و قابلیت تحمل ضربات.
محاسبه تعداد آسانسور و الزامات ساختمان
یکی دیگر از جنبه‌های مهم طراحی آسانسور بر اساس مقررات ملی، تعیین تعداد مناسب آسانسورها برای یک ساختمان است.
محاسبات مربوط به تعداد آسانسورها و پلکان‌های برقی
چگونه ابعاد آسانسور را محاسبه کنیم؟ و تعداد آن را تعیین کنیم؟ این محاسبات پیچیده بوده و نیازمند در نظر گرفتن چندین عامل است.
عوامل مؤثر در تعیین تعداد آسانسور (ارتفاع ساختمان، تعداد طبقات، جمعیت)
- ارتفاع و تعداد طبقات: هرچه ساختمان بلندتر و تعداد طبقات بیشتر باشد، نیاز به آسانسورهای بیشتر یا با سرعت بالاتر است.
- جمعیت ساختمان: تعداد ساکنین یا کاربران بالقوه ساختمان، عامل مهمی در تعیین ظرفیت و تعداد آسانسورها است.
- کاربری ساختمان: در ساختمان‌های تجاری یا اداری با ترافیک بالا، نیاز به تعداد بیشتری آسانسور است.
- زمان انتظار (Interval): زمان متوسطی که کاربر برای رسیدن آسانسور منتظر می‌ماند، یکی از شاخص‌های کلیدی در طراحی سیستم آسانسور است.
الزامات برای ساختمان‌های خاص (بیمارستان‌ها، مراکز پرتردد)
در ساختمان‌هایی مانند بیمارستان‌ها، مراکز خرید، فرودگاه‌ها و ایستگاه‌های مترو، علاوه بر تعداد، نوع آسانسورها (مانند برانکاردبر یا باری) و سرعت آن‌ها نیز باید با دقت بیشتری انتخاب شود.
الزامات ارتفاع و تعداد آسانسور در ساختمان‌های بلندمرتبه
در ساختمان‌های بلندمرتبه، علاوه بر تعداد، ممکن است نیاز به تقسیم آسانسورها به زون‌های مختلف (مثلاً آسانسورهای محلی و آسانسورهای اکسپرس) باشد تا زمان سفر و انتظار کاهش یابد. مقررات ملی ساختمان برای نصب آسانسور در این نوع ساختمان‌ها، بسیار سخت‌گیرانه‌تر است.
سیستم‌های هدایت، کنترل و ایمنی
ایمنی آسانسورها در گرو عملکرد صحیح سیستم‌های هدایت، کنترل و تجهیزات ایمنی است.
سیستم‌های هدایت و کنترل آسانسور (تابلو برق سه فاز آسانسور و…)
- تابلو فرمان: مغز متفکر آسانسور که تمامی دستورات را پردازش کرده و حرکت کابین را کنترل می‌کند. تابلو برق سه فاز آسانسور وظیفه تامین برق و کنترل موتور را بر عهده دارد.
- سیستم‌های هدایت: ریل‌ها، کفشک‌ها و سیم بکسل‌ها که مسیر حرکت کابین و وزنه تعادل را مشخص می‌کنند.
- سیستم‌های کنترل: شامل سنسورها، میکروسوئیچ‌ها و سیستم‌های نرم‌افزاری که عملکرد صحیح آسانسور را تضمین می‌کنند.
استانداردهای ایمنی آسانسور:
استانداردهای ایمنی آسانسور مهم‌ترین بخش ضوابط آسانسور مقررات ملی را تشکیل می‌دهند.
تجهیزات ایمنی ضروری (ترمز اضطراری، سنسورها، سیستم ارتباطی)
- ترمز اضطراری (پاراشوت): در صورت افزایش سرعت غیرمجاز کابین، فعال شده و آن را روی ریل‌ها متوقف می‌کند.
- ضربه گیرها (بافر): در کف چاه آسانسور نصب می‌شوند تا در صورت سقوط کابین یا وزنه، ضربه را جذب کنند.
- سنسورها و فتوسل درب: از بسته شدن درب بر روی افراد یا اشیاء جلوگیری می‌کنند.
- سیستم ارتباطی اضطراری: امکان تماس مسافران داخل کابین با مرکز کنترل یا خارج از آسانسور را فراهم می‌کند.
- درب‌های ایمن: درب‌های آسانسور باید دارای قفل‌های ایمنی باشند که تنها در زمان توقف کابین در طبقه باز شوند.
نکات کلیدی در بازطراحی آسانسور مطابق استاندارد
در فرآیند بازطراحی آسانسور، تمامی تجهیزات ایمنی باید بازبینی و در صورت نیاز تعویض یا به‌روزرسانی شوند تا با جدیدترین استاندارد آسانسور ایران مطابقت داشته باشند.
مهم‌ترین استانداردهای مورد نیاز در نوسازی آسانسور
نوسازی آسانسور مقررات ملی تاکید دارد که در نوسازی، علاوه بر جنبه‌های زیبایی‌شناختی و کارایی، تمامی اجزای ایمنی از جمله سیستم ترمز، درب‌ها، تابلو فرمان و سیم بکسل‌ها باید مطابق با استانداردهای روز باشند.
نصب، راه‌اندازی و نگهداری
رعایت ضوابط آسانسور مقررات ملی تنها به طراحی و ساخت محدود نمی‌شود، بلکه شامل مراحل نصب، راه‌اندازی و نگهداری نیز می‌گردد.
نکات مربوط به نصب و نگهداری آسانسور
نصب آسانسور یک فرآیند تخصصی است که باید توسط شرکت‌های مجاز و نصابان ماهر انجام شود.
فرآیند استاندارد نصب و راه‌اندازی
- آماده‌سازی چاه: اطمینان از صحت ابعاد و تراز بودن چاه.
- نصب ریل‌ها و درب‌ها: با دقت بالا و تراز دقیق.
- نصب موتور و تابلو فرمان: در موتورخانه یا بالای چاه (برای آسانسورهای بدون موتورخانه).
- نصب کابین و وزنه تعادل: با رعایت فاصله ایمنی.
- سیم‌کشی و اتصال سیستم‌های ایمنی: با دقت فراوان.
- راه‌اندازی و تست‌های اولیه: برای اطمینان از عملکرد صحیح تمامی اجزا.
اهمیت بازسازی و سرویس دوره‌ای آسانسور
سرویس دوره‌ای آسانسور برای حفظ ایمنی و کارایی آن ضروری است. این سرویس‌ها باید به صورت منظم و توسط شرکت‌های دارای مجوز انجام شود. در صورت مشاهده هرگونه نقص یا فرسودگی، باید فوراً اقدام به بازسازی آسانسور و تعویض قطعات فرسوده کرد.
آسانسورهای هیدرولیک و انواع دیگر
علاوه بر آسانسورهای کششی که رایج‌ترین نوع هستند، آسانسورهای هیدرولیک و انواع دیگر نیز دارای ضوابط خاص خود هستند.
آشنایی با آسانسورهای هیدرولیک و ضوابط خاص آن‌ها
آسانسورهای هیدرولیک با استفاده از جک و پمپ هیدرولیک کار می‌کنند. این آسانسورها معمولاً برای ساختمان‌های کم‌ارتفاع (تا 5-6 طبقه)، ظرفیت‌های بالا و یا در مواردی که امکان ساخت موتورخانه در بالا وجود ندارد، مناسب هستند.
ضوابط آسانسورهای هیدرولیک شامل:
- الزامات مربوط به فضای پمپ‌خانه (که معمولاً در پایین ساختمان قرار می‌گیرد).
- استانداردهای مربوط به جک و سیلندر هیدرولیک.
- ملاحظات مربوط به نشتی روغن و مسائل زیست‌محیطی.
- سیستم‌های ایمنی خاص برای جلوگیری از سقوط آزاد در صورت نقص هیدرولیک.
مقایسه انواع آسانسور (کششی در مقابل هیدرولیک)
| ویژگی | آسانسور کششی | آسانسور هیدرولیک |
|---|---|---|
| سرعت | بالا (مناسب برای ساختمان‌های بلند) | پایین (مناسب برای ساختمان‌های کم‌ارتفاع) |
| ظرفیت | متنوع | معمولاً برای ظرفیت‌های بالا مناسب‌تر |
| موتورخانه | معمولاً در بالای چاه (یا بدون موتورخانه) | معمولاً در پایین و کنار چاه (پمپ‌خانه) |
| مصرف انرژی | در سرعت‌های بالا بهینه | در حرکت رو به بالا مصرف بالا، در حرکت رو به پایین کم |
| نرمی حرکت | بسیار نرم | نرم و آرام |
| هزینه نصب | معمولاً بالاتر برای ساختمان‌های بلند | معمولاً پایین‌تر برای ساختمان‌های کم‌ارتفاع |
| پیچیدگی | پیچیده‌تر | ساده‌تر |
اخذ مجوز و الزامات قانونی
رعایت ضوابط آسانسور مقررات ملی بدون اخذ مجوزهای لازم و تاییدیه‌های قانونی بی‌معناست.
اخذ مجوز شهرداری برای نصب آسانسور در خانه‌های قدیمی
اخذ مجوز آسانسور چگونه است؟ در بسیاری از موارد، به ویژه در خانه‌های قدیمی که قصد نصب آسانسور دارند، نیاز به اخذ مجوز از شهرداری و سایر نهادهای ذیربط است. این فرآیند معمولاً شامل ارائه نقشه‌های فنی، تاییدیه مهندس ناظر و رعایت ضوابط شهرسازی است.
روند کلی دریافت تاییدیه‌ها و گواهینامه‌ها
پس از نصب آسانسور، باید مراحل دریافت تاییدیه‌ها و گواهینامه‌های استاندارد طی شود. این شامل:
- بازرسی اولیه: توسط شرکت‌های بازرسی معتبر و مورد تایید سازمان ملی استاندارد.
- صدور گواهینامه استاندارد: پس از تایید انطباق آسانسور با استاندارد آسانسور ایران و مبحث پانزدهم مقررات ملی ساختمان.
- بازرسی‌های دوره‌ای: برای اطمینان از حفظ ایمنی و عملکرد صحیح آسانسور در طول زمان.